“Ο Απατεώνας” Χαβιέρ Θέρκας: Από τη συλλογική μνήμη στη “συλλογική βιογραφία της Ισπανίας”
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Το 2001, με τους Στρατιώτες της Σαλαμίνας[1] ο Ισπανός Χαβιέρ Θέρκας καθιερώθηκε ως «ευφυΐα της λογοτεχνίας». Το 2016 πρόσθεσε, στο ήδη μακρύ έργο του, ακόμα ένα άλλο «μυθιστόρημα χωρίς μυθοπλασία», Ο απατεώνας[2].
Αμφότεροι τίτλοι, σύμφωνα με δήλωση του συγγραφέα, σημαδεύουν αντίστοιχα την αρχή και το τέλος του κύκλου της αναζήτησης της ιστορικής συλλογικής μνήμης στην Ισπανία.
- Ακολουθώντας την ίδια συνταγή του πρώτου μυθιστορήματος ─που επικεντρώθηκε στον ιδρυτή της ισπανικής φασιστικής Φάλαγγας Ραφαέλ Σάντσεζ Μάζας─, στον Απατεώνα ο συγγραφέας προτείνει στον αναγνώστη να ξεπεράσει τη στυφότητα που ενδεχομένως προκαλεί ένας φουκαράς ─ο Ενρίκ Μάρκο─ που μετατράπηκε σε αρχιπαραμυθά, για να τον δει χωρίς οίκτο σαν την απόλυτη προσωποποίηση του κακού και ως τη μεταφορά μιας ευρύτερης απάτης: Αυτής της αποτυχίας της Αριστεράς που ψάχνει απεγνωσμένα ένα άλλοθι για να συγκαλύψει την γύμνια της ως εναλλακτική λύση στα κοινωνικά προβλήματα.
Το επιχείρημα του Θέρκας είναι ότι η συλλογική μνήμη αναδύθηκε επειδή ο κόσμος χρειαζόταν να γνωρίσει την αλήθεια για το πρόσφατο παρελθόν του. Όταν όμως «γνώρισε» ότι τα γεγονότα δεν τους τιμούν τότε ξαναέβαλαν την μνήμη κάτω από το χώμα. Γι αυτό και, «ξεπερνώντας την αποστροφή του», προτίθεται να προσφέρει στους αναγνώστες αυτό το αφηγηματικό συνονθύλευμα με το οποίο ευελπιστεί να κλείσει οριστικά το εγχείρημα της διάσωσης της συλλογικής μνήμης, για να επικρατήσει και πάλι η σιγή του τάφου.
- Για σαράντα χρόνια η δικτατορία του Φράνκο, μαζί με τους υποστηρικτές του, δηλαδή τους ομοϊδεάτες του και τους αφοσιωμένους στο φασιστικό καθεστώς διανοούμενους, δούλεψε εντατικά για να επιβάλει τη λήθη γύρω από οτιδήποτε είχε σχέση με τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, όχι απλώς αποσιωπώντας συγκεκριμένα γεγονότα αλλά καλλιεργώντας το φόβο. Κανείς δεν τολμούσε να αναφέρει καν την λέξη «República» [Δημοκρατία] εννοώντας την κυβέρνηση της Β’ Δημοκρατίας που ανατράπηκε με αιματηρό στρατιωτικό πραξικόπημα το 1936. Πολλές γενεές μεγάλωσαν μαθαίνοντας για τους «λόγους» που «επέβαλαν» την «εξέγερση» και ενστερνίστηκαν την ιδεολογία του «εθνικού κινήματος».
Για τον Ισπανό συγγραφέα η εξαίρεση κάνει πάντα τον κανόνα. Γι αυτό και επιδίδεται με ζήλο για να «αποκαταστήσει» την «ιστορική αλήθεια». Και χωρίς να κρύψει την χαρά που του προξενούν τα δυο αληθινά πρόσωπα που μυθοποιημένα του εξασφάλισαν δυο εμπορικές επιτυχίες, οικοδομεί ένα έργο όχι ακριβώς για να εξερευνήσει τη ψυχή των πρωταγωνιστών του, αλλά δήθεν την ψυχή της χώρας του. Μέσω αληθινών αφηγήσεων ─όπως ισχυρίζεται─ θα αποκαταστήσει την «μοναδική και αδιαμφισβήτητη αλήθεια».
- Η μία «αλήθεια» είναι, σύμφωνα με το πρώτο μυθιστόρημα, ότι οι δημοκράτες και οι «εξεγερμένοι» φασίστες είναι ακριβώς το ίδιο. Η δεύτερη «αλήθεια» είναι ότι η βιογραφία του Μάρκου: «ήταν το πιστό είδωλο της συλλογικής βιογραφίας της Ισπανίας» (σ. 27).
Ο Θέρκας δίνει την δική του εκδοχή τού τι εστί Ιστορία. Λεπτομερώς καταθέτει τις πηγές του, τα αρχεία, τα ντοκουμέντα, τα ονόματα των μαρτύρων. Ξηλώνει, ράβει στα μέτρα του και βαφτίζει Ιστορία την ερμηνεία των γεγονότων του και Αλήθεια το αποτέλεσμα της ιδιοτελής του έρευνας. Όμως η αλήθεια και η αληθοφάνεια είναι δυο διαφορετικά πράγματα.
- Ο ίδιος ο συγγραφέας μας είχε προϊδεάσει με το μότο που διαπερνά τον Απατεώνα: Ότι «η πραγματικότητα σκοτώνει, η μυθοπλασία σώζει». Υπαινίσσεται ότι δεν συμφέρει σε κανέναν να προσπαθήσει να διαψεύσει αυτό τον ισχυρισμό υπερασπίζοντας την αθωότητά του, γιατί όλοι κρύβουν σκελετούς στις ντουλάπες τους. Επομένως, η ευθύνη είναι κοινή.
Καθώς αναφέρει το άλλο εγώ του, ο συνονόματος μυθιστορηματικός αφηγητής του Θέρκας, ο υπαρκτός και όχι φανταστικός απατεώνας Ενρίκ Μάρκο συνήθιζε να λέει ότι «δεν ήταν ψεύτης, ούτε απατεώνας […] απλούστατα είχε αλλοιώσει λιγάκι τα γεγονότα», γιατί «όλα είναι τεκμηριωμένα» (σ.39)[3]. Επίσης ότι «κάνοντας μια χειρονομία αλτρουισμού, τα θύματα ή οι πρωταγωνιστές των γεγονότων μακιγιάρουν την αφήγησή τους ώστε να συνεισφέρουν στο να ανακτήσει την ιστορική μνήμη της μια χώρα με αμνησία» (σ. 39). Και προσθέτει «ο απατεώνας»: «Έχει σημασία αν τα γεγονότα αλλοιώνονται;» Για να απαντήσει ο ίδιος στον συλλογισμό του με άλλη ερώτηση: «Είναι κακό να μεταδίδει κανείς ένα μήνυμα όταν οι μάρτυρες έχουν ήδη πεθάνει ή έχουν γεράσει ή ξεκουτιάνει ή έχουν αμνησία ή αρνούνται να απαντήσουν;» (σ. 39). Δεν είναι ο Μάρκος αυτός καθαυτόν που ενδιαφέρει τον Θέρκας, αλλά το ευρύτερο πλαίσιο. Και χρησιμοποίησε τον Μάρκο ως μεγεθυντικό φακό.
- Και αποφαίνεται ο συγγραφέας, αναφέροντας ένα παλιό δικό του άρθρο σε εφημερίδα το 2005 που παραθέτει ολόκληρο: «ο χειρότερος εχθρός της αριστεράς είναι η ίδια η αριστερά […] η μετατροπή του λόγου της αριστεράς σε μια κούφια φλούδα, στην υποκριτική και διακοσμητική συναισθηματολογία που η δεξιά τείνει να ονομάζει καθωσπρεπισμό». Ο απατεώνας του, αποσαφηνίζει, ενσαρκώνει «την εκπόρνευση ή την ήττα της αριστεράς» (σ.43). Γι αυτό και, σύμφωνα με τον συγγραφέα, η διάσωση της συλλογικής μνήμης δεν είναι άλλο από «την ικανοποίηση ενός μαζικού αιτήματος κενόδοξα αριστερού με φαρμακερή συναισθηματική φόδρα, γαρνιρισμένο με ιστορική καλή συνείδηση» (σ. 44).
Ισχυριζόμενος ότι «είναι αδύνατον να διηγηθεί κανείς την ιστορία ενός ψεύτη χωρίς να ψεύδεται» (σ. 42), θα μπορούσε επομένως να καταλήξει κανείς στο συμπέρασμα ότι είναι εξίσου αδύνατον να μην ψεύδεται κανείς ασύστολα όταν το ψέμα είναι συνολικό και, επιπλέον, εθνικών διαστάσεων, όπως υπαινίσσεται ο συγγραφέας (σ. 41-42). Αφού «συγκεκριμένες συλλογικές αδυναμίες διευκόλυναν το θρίαμβο της απάτης [της ιστορικής μνήμης]», γιατί «κανείς δεν τολμά να αμφισβητήσει το κύρος του θύματος μήτε του μάρτυρα» (σ. 43). Αυτό ο Θέρκας το ονομάζει «διπλή εξαγορά», μια σε ηθικό και η άλλη σε πνευματικό επίπεδο. Κι αυτό λαμβάνοντας υπόψη ότι «οι ήρωες είναι όλοι νεκροί» (σ. 199). Επομένως οι ζώντες απλώς «το παίζουν» ήρωες.
- Οι ιστορίες του φασίστα Ραφαέλ Σάντσεζ Μάζας ─ο οποίος γλύτωσε από βέβαιο θάνατο όντας αιχμάλωτος πολέμου των δημοκρατικών στρατιωτών που εγκατέλειπαν την Ισπανία όταν πια είχαν επικρατήσει οι πραξικοπηματίες του Φράνκο─, και αυτή του απατεώνα Ενρίκ Μάρκο ─που για πολλά χρόνια αδικαιολόγητα προσποιήθηκε τον επιζώντα από στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Γερμανία, όταν δεν ήταν παρά ένας επιζών φουκαράς από την πείνα και τις κοινωνικές αδικίες που ανέδειξε και προσπάθησε να διορθώσει η Β’ Δημοκρατία και, έπειτα, επιζών της μακρόχρονης δικτατορίας του Φράνκο που την ανέτρεψε─, συντάραξαν και ενέπνευσαν τον Θέρκας. Από την αρχή αμφότερα πρόσωπα του αποκαλύφτηκαν ως το ιδανικό μέσω αναπαράστασης της προσωπικής του αντίληψης για τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο και για τις συνέπειες του, όχι μόνο στο κοντινό περιβάλλον του αλλά και στο ευρύτερο ευρωπαϊκό.
Με ιδιαίτερο ζήλο ο Θέρκας προσπαθεί, πρώτα, να παρουσιάσει σε διαρκή αντιστοίχιση τους πραξικοπηματίες με τα θύματα τους και, μετά, να αποδείξει ότι η συλλογική μνήμη δεν είναι παρά μια εθνική αυταπάτη. Γι αυτό και στον Απατεώνα αντιπαραθέτει έναν μυθομανή, τον Μάρκο, σε αληθινά θύματα του φασισμού. Ένας παραμυθάς, λοιπόν, μετατρέπεται σε καθρέφτη της κοινωνίας και πρόταση για συλλογισμό με σκοπό να αποδεικνύεται πόσο όλος ο κόσμος είναι το ίδιο και πόσο όλοι φταίνε το ίδιο στις εθνικές τραγωδίες. Αλλά ο Μάρκο δεν έβλαψε παρά τον εαυτό του και δεν εκπροσωπεί το σύνολο της ανθρωπότητας.
- Η αποδόμηση του μάρτυρα και του επιζώντα ως αξιόπιστη πηγή πληροφόρησης που υποτίθεται αποκαλύπτει η περίπτωση του Μάρκου, ο ισχυρισμός ότι η μνήμη προδίδει γιατί είναι από τη φύση της καχύποπτη, επειδή όλοι έχουν ανομολόγητες αμαρτίες να κρύψουν και ο χρόνος, η ηλικία, ή αρρώστια αλλοιώνουν την αποτύπωση των γεγονότων, ο ισχυρισμός ότι η αλήθεια είναι εκ των προτέρων ανέφικτη, κλπ., ανοίγουν το δρόμο να σκεφτεί κανείς ότι ο απώτερος συγκαλυμμένος στόχος του συγγραφέα είναι η αποκαθήλωση του λεγόμενου ηθικού προτερήματος της Αριστεράς, που τόσο εξοργίζει την Δεξιά που θεωρεί ότι η ηθική είναι αποκλειστικής ιδιοκτησίας της.
Αυτά τα δυο βιβλία εντάσσονται σε αυτό το πλαίσιο.
Τα μυθιστορήματα του Θέρκας υφαρπάζουν τις προσπάθειες της Αριστεράς για την αποκατάσταση της αλήθειας και το δικαίωμα του μάρτυρα και του θύματος να καταθέσει την αδιαπραγμάτευτη εκδοχή των γεγονότων που έζησε. Προσπαθούν με επιτήδειο τρόπο να καταστήσουν αυτά τα επιχειρήματα και αυτές τις προσπάθειες ανέφικτα και καχύποπτα, αν όχι γελοία. Ο Θέρκας δεν λαμβάνει υπόψη την καταστολή, το πένθος, τον πόνο και το τραύμα που εμποδίζουν τον μάρτυρα να εκφραστεί, απεναντίας τα απαξιώνει. Παραβλέπει το σοκ που προκαλούν όχι μόνο η απώλειες, αλλά κυρίως οι θηριωδίες που διέπραξαν σε βάρους τους και της πατρίδας τους όχι κάποιοι συνάνθρωποι, αλλά οι ίδιοι οι φίλοι, οι γνωστοί ή οι συγγενείς τους με διαφορετικό φρόνημα.
- Στην Ισπανία, εκτός από τον Θέρκας υπάρχουν και ο Αρτούρο Πέρεθ Ρεβέρτε, ο Ανδρές Τραπιέλο και πληθώρα άλλοι διάσημοι συγγραφείς που σαρώνουν στις πωλήσεις και στις μεταφράσεις και που επιδίδονται εξίσου στην ισοπεδωτική αναθεώρηση της παλιάς και της πρόσφατης Ιστορίας και που από «απλό καθήκον» αναδεικνύουν τις αδυναμίες της Αριστεράς. Γνωστοί στον Ελληνισμό είναι, π. χ. η περίπτωση της Αγγλίδας Βικτώρια Χίσλοπ που, ακολουθώντας τα χνάρια του Λώρενς Ντάρρελ στα «Πικρολέμονα», με «απέραντη αγάπη» χαστουκίζει τους Έλληνες της Κύπρου στην εμπορικά επιτυχημένη «Ανατολή» της ή του Ηλία Παντελίδη που με τις «Λακωνικές ιστορίες. Κύπρος 1974» του αποσκοπεί στην «εθνική συμφιλίωση» ε/κ και τ/κ και που εκδόθηκε συγχρόνως στα Αγγλικά, στα Τουρκικά και στα Ελληνικά.
Όσο για τον Ενρίκ Μάρκο, ο Χαβιέρ Θέρκας όχι μόνο δεν καταφέρνει να ρίξει φως στους «ηθικούς λαβύρινθους» του χαρακτήρα του, ούτε βοηθά να καταλάβουμε καλύτερα το κακό ως φαινόμενο, πράγμα που υποτίθεται ότι ήταν ο στόχος του. Απεναντίας, στο όνομα της αντικειμενικότητας υποβοηθά στο νοσηρό κλίμα από το οποίο επωφελείται ο νεοφασισμός και προσφέρει άλλοθι στους ισχυρισμούς του περί γενικής κατάρρευσης της ηθικής και των θεσμών.
[Javier Cercas, El impostor, Penguin Random House, Barcelona, 2016, 450 pp.]
[1] Υπάρχει μετάφραση στα Ελληνικά της Ελισώ Λογοθέτη, εκδόσεις Πατάκη.
[2] Υπάρχει μετάφραση στα Ελληνικά της Γεωργίας Ζακοπούλου, εκδόσεις Πατάκη.
[3] Οι αναφορές μεταφράζονται από την ισπανική έκδοση, ο αριθμός των σελίδων αντιστοιχούν σ’ αυτήν.
- Τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν απαραίτητα τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες των συνεργατών της.
Ο Πάστορας ξύπνησε τα αντιτουρκικά αισθήματα του Ντόναλντ Τραμπ: ‘Η τους Πάτριοτ ή τίποτα…