Point Nemo, το νεκροταφείο διαστημικών σταθμών στο «πουθενά» του Ειρηνικού Ωκεανού: Μεταξύ Νέας Ζηλανδίας και Χιλής – Το «ελντοράντο» των μελλοντικών αρχαιολόγων [videos]

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Τους έσωσε το «HELP» από φύλλα φοίνικα που σχημάτισαν στην ακτή: Ναυάγοι εντοπίστηκαν μετά από εννιά ημέρες σε ερημο νησί του Ειρηνικού Ωκεανού

Αμέλια Έρχαρτ: Λύθηκε ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια όλων των εποχών; 87 χρόνια μετά, ερευνητές λένε ότι βρήκαν στον Ειρηνικό το αεροπλάνο της θρυλικής αεροπόρου [videos]

Τοπικό τσουνάμι «βουλιάζει» βάση των ΗΠΑ για δορυφορική παρακολούθηση πυραύλων στα νησιά Μάρσαλ του Ειρηνικού [videos]

Στη μέση του Νότιου Ειρηνικού, περίπου 2.688 χλμ. (1.670 μίλια) από την πλησιέστερη ξηρά, βρίσκεται ένα παγερό κομμάτι ανώνυμου ωκεανού – ένας θανατηφόρος τόπος γιγάντιων, συνεχώς μεταβαλλόμενων κυματισμών και ανέμων με θυελλώδεις δυνάμεις.

«Ο Νότιος Ωκεανός έχει πολλές αποχρώσεις του γκρι και μπορεί να έχει τεράστια κύματα… είναι συναρπαστικός και λίγο τρομακτικός», λέει ο Dee Caffari, ένας Βρετανός ναυτικός που έχει σπάσει το ρεκόρ και ένας από τους λίγους ανθρώπους στον πλανήτη που επισκέπτονται αυτό το απομακρυσμένο μέρος.

Σε αυτό το μακρινό σημείο, το πιο απομακρυσμένο από οποιοδήποτε στέρεο έδαφος στη Γη, υπάρχει μικρή πιθανότητα διάσωσης αν βρεθείτε σε μπελάδες. Τα μόνα σημάδια ζωής είναι τα τριγωνικά πανιά που μοιάζουν με πτερύγια καρχαρία ακριβώς πάνω από τη γραμμή του νερού σε απόσταση – αν τύχει να επισκεφθείτε ταυτόχρονα με το The Ocean Race, έναν ετήσιο διαγωνισμό γιοτ σε όλο τον κόσμο. Αν όχι, δεν έχεις τύχη.

Η περιοχή δεν χρησιμοποιείται συνήθως για καμία άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα, όπως η ναυτιλία ή το ψάρεμα – στην πραγματικότητα, οι πλησιέστεροι άνθρωποι είναι συχνά ένα πολύ διαφορετικό είδος εξερευνητή: αστροναύτες στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό (ISS), οι οποίοι βρίσκονται μόλις 415 χιλιόμετρα (258 μίλια) μακριά όταν περνούν από πάνω. Αυτό είναι γνωστό ως Ωκεάνιος Απρόσιτος Πόλος, αλλιώς γνωστό ως Σημείο Νέμο.

Για να βρείτε το Point Nemo σε μια υδρόγειο, μπορείτε απλά να αναζητήσετε την τεράστια έκταση του αδιάσπαστου μπλε μεταξύ της Νέας Ζηλανδίας και της νότιας Χιλής – είναι περίπου στα μισά του δρόμου. Για μια πιο ακριβή τοποθεσία, αναζητήστε το επίκεντρο ανάμεσα στην ακατοίκητη ατόλη Ducie – μέρος των νησιών Pitcairn – στα βόρεια, το νησί Maher της Ανταρκτικής στα νότια, τα νησιά Chatham στα δυτικά και τη Χιλή στα ανατολικά.

Αυτό είναι ένα μέρος υπερθετικών: το πιο μοναχικό, απομονωμένο και άψυχο μέρος του ωκεανού… ακόμη και ο πυθμένας της θάλασσας απέχει περίπου 13.000 πόδια (2,5 μίλια) από την επιφάνεια.

Αλλά υπάρχει ένας άλλος σύνδεσμος μεταξύ των παγωμένων, άδειων νερών αυτού του έρημου τόπου και του κενού του διαστήματος εκτός από τον ISS: είναι διάσημο ως το κέντρο ενός νεκροταφείου διαστημικού σκάφους – ένας εκτεταμένος, διάσπαρτος σκουπιδότοπος για απαρχαιωμένα αντικείμενα στην τροχιά της Γης.

Μεταξύ 1971 και 2018, παγκόσμιες διαστημικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ρωσίας, της Ιαπωνίας και της Ευρώπης, προσθαλάσσωσαν περισσότερα από 263 διαστημικά αντικείμενα στην ακατοίκητη περιοχή του ωκεανού γύρω από το Point Nemo. Ο κατάλογος περιλαμβάνει τον διαστημικό σταθμό Mir της σοβιετικής εποχής και έξι σκάφη από το πρόγραμμα Salyut της χώρας, καθώς και 140 ρωσικά οχήματα ανεφοδιασμού, έξι οχήματα μεταφοράς φορτίου που εκτοξεύθηκαν από την Ιαπωνία και πέντε από την Ευρωπαϊκή Διαστημική Υπηρεσία (ESA).

Πιο πρόσφατα, αυτή η ωκεάνια χωματερή πιστεύεται ότι έλαβε μέρος ενός πυραύλου κάψουλας SpaceX . Και κατά σύμπτωση, ο πλησιέστερος γείτονάς του, ο ISS, αναμένεται να προσγειωθεί σε αυτό το απομακρυσμένο σημείο σε μόλις οκτώ χρόνια.

Πώς καταλήγουν τα διαστημόπλοια στο Point Nemo; Ποια υπολείμματα κρύβονται αυτή τη στιγμή στο βυθό του; Και τι θα μπορούσαν να κάνουν οι μελλοντικοί αρχαιολόγοι για όλα αυτά;

Εκεί έπεσε ο MIr

Στις 23 Μαρτίου 2001, στις 8:59 π.μ. ώρα Μόσχας, μια ομάδα Ρώσων κοσμοναυτών κοίταξε τον ουρανό στο νησί Φίτζι στο Νότιο Ειρηνικό και περίμενε. Αυτή ήταν η στιγμή που η διαστημική υπηρεσία της χώρας προετοιμαζόταν για περισσότερο από ένα χρόνο. Για λίγα δευτερόλεπτα, είδαν μια φλόγα στον ουρανό, αφήνοντας πίσω της ένα ίχνος καπνού. Το θέαμα συνοδεύτηκε από ηχητικές εκρήξεις – ήχοι που προκαλούνται από κρουστικά κύματα που σχηματίζονται όταν τα αντικείμενα υπερβαίνουν την ταχύτητα του ήχου.

Αυτή ήταν η ημέρα που ο διαστημικός σταθμός Mir «πέθανε», τερματίζοντας το ταξίδι του σε όλο τον κόσμο, μήκους 1,9 δισεκατομμυρίων χιλιομέτρων. Μετά από μια σειρά από προσεκτικά χορογραφημένα εγκαύματα από τους προωθητές του, και οι 134 τόνοι του πρώτου αρθρωτού διαστημικού σταθμού στον κόσμο εισήλθαν ξανά στην ατμόσφαιρα της Γης. Αρχικά πέρασε το κατώφλι από το διάστημα πάνω από την Ιαπωνία, στη συνέχεια συνέχισε το φλογερό μονοπάτι του προτού συντριβεί στην ακατοίκητη περιοχή του Νότιου Ειρηνικού Ωκεανού (SPOUA), μια περιοχή 34 φορές το μέγεθος της Γαλλίας που περιβάλλει το Point Nemo.

Ωστόσο, αν και οι αδίστακτοι διαδικτυακοί πωλητές άρχισαν αμέσως να πωλούν συντρίμμια από τον Mir – παραδόξως, ενώ παραδέχονταν ανοιχτά ότι ήταν ψεύτικα – και οι φήμες συνεχίζονταν για χρόνια ότι ορισμένα είχαν βρεθεί… κανείς δεν έχει ανακτήσει ποτέ ούτε ένα κομματάκι.

Ολόκληρος ο Mir «καταβροχθίστηκε» από τον Ειρηνικό Ωκεανό, όπου και παραμένει. Οποιαδήποτε σωζόμενα θραύσματα είναι πιθανό να κάθονται κάτω από πολλά χιλιόμετρα νερού.

Το ερώτημα είναι, πόσο από το Mir -και άλλα διαστημόπλοια που έχουν κάνει παρόμοια ταξίδια- θα έχουν επιβιώσει από ένα ταξίδι πυρακτώσεως μέσω της ατμόσφαιρας της Γης και απότομη προσγείωση στον ωκεανό;

Καθώς τα αντικείμενα επιστρέφουν από το διάστημα, τρέχοντας με ταχύτητα περίπου 17.500 mph (28.164 km/h), τα διαστημικά συντρίμμια –είτε μετεωρίτες, αστεροειδείς, παλιά διαστημόπλοια είτε εκείνα με ανθρώπους επιβάτες– σπρώχνουν τον αέρα από το δρόμο με τέτοια δύναμη, διασπούν τους χημικούς δεσμούς του και δημιουργούν ένα ηλεκτρικά φορτισμένο πλάσμα αίματος.

Αυτό τα αναγκάζει να «καούν» και στην περίπτωση μικρότερων αντικειμένων, παύουν να υπάρχουν – εξαφανίζονται σε ατμό πριν χτυπήσουν στο έδαφος. Αλλά αυτό δεν συμβαίνει με πιο ουσιαστικά κατάλοιπα.

Σύμφωνα με την Alice Gorman, αναπληρώτρια καθηγήτρια διαστημικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Flinders της Αυστραλίας, τα μέρη του διαστημικού σκάφους που παραμένουν τα πιο άθικτα μετά την επανείσοδο είναι συνήθως εκείνα που έχουν σχεδιαστεί για να αντέχουν σε ακραίες θερμοκρασίες ή πίεση για να εξυπηρετήσουν τον αρχικό τους σκοπό.

«Τις περισσότερες φορές, είναι οι δεξαμενές καυσίμου ή οι ενισχυτές πυραύλων που επιβιώνουν επειδή έχουν είτε κρυογονικά καύσιμα [προωστικά αερίου που έχουν ψυχθεί και συμπυκνωθεί μέχρι να γίνουν υγρά] είτε καίγονται σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες. Οι δεξαμενές καυσίμου πρέπει να είναι πραγματικά στιβαρές για να αντέχουν σε αυτές», λέει η Gorman.

Αυτά αντιπροσωπεύουν γενικά μερικά από τα μεγαλύτερα στερεά αντικείμενα σε διαστημόπλοια ή πυραύλους και προστατεύονται με επιπλέον μόνωση. «Έτσι, υπάρχει πολύς ανοξείδωτος χάλυβας, κράματα αλουμινίου, κράματα τιτανίου…», λέει. Η μόνωση κατασκευάζεται συχνά από σύνθετα υλικά άνθρακα, όπως ίνες άνθρακα, που δεν καίγονται όταν ζεσταίνονται – ακόμη και οι πρώτες εκδόσεις θα μπορούσαν να αντέξουν θερμοκρασίες έως και 287 C (549 F).

Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις, όταν τα διαστημόπλοια εισέλθουν ξανά στην ατμόσφαιρα της Γης, η τελική μοίρα τους είναι σε μεγάλο βαθμό εικασίες. “Ξέρουμε λίγο πολύ πού βρίσκονται, αλλά δεν τους έχουμε δει. Κανείς δεν έχει πάει εκεί έξω [γύρω από το Point Nemo] με ένα ερευνητικό σκάφος και έχει πάει κάτω για να δει πραγματικά την κατάστασή τους”, λέει η Gorman.

Μια διασπορά συντριμμιών

Το Μουσείο Esperance στη Δυτική Αυστραλία προσφέρει μερικές ενδείξεις. Αυτό το σκοτεινό περιφερειακό αξιοθέατο, που βρίσκεται στην ομώνυμη παραλιακή πόλη, περιέχει ένα εκκεντρικό και φαινομενικά τυχαίο συνονθύλευμα αντικειμένων – μια παλιά μοτοσικλέτα, ένα βαγόνι τρένου του 19ου αιώνα, διάφορα γεωργικά μηχανήματα – αλλά δεν είναι αυτό για το οποίο είναι πιο διάσημο.

Το κύριο σχέδιο μπορεί να βρεθεί σε ένα ντουλάπι από πλεξιγκλάς και ένα μεταλλικό στυλό, που μεταμφιέζεται σε μια μάζα σκουπιδιών με προσεκτική ετικέτα με πλαστικοποιημένο χαρτί. Υπάρχει μια εντυπωσιακά τσαλακωμένη δεξαμενή νερού από κυλινδρικό χάλυβα, μια μυστηριώδης σφαίρα τιτανίου που κάποτε θα περιείχε άζωτο, μια χαλύβδινη κατάψυξη τροφίμων και διάφορα ασυνήθιστα διαμορφωμένα κομμάτια σκουριασμένου μετάλλου, ανάμεσα σε μια χούφτα θραύσματα κουρελιασμένου σφουγγαριού. Το μεγαλύτερο αντικείμενο είναι μια μεταλλική δεξαμενή οξυγόνου, τυλιγμένη σε διαφανές πλαστικό, μήκους περίπου 1,8 μέτρων. Αυτά είναι από τα μεγαλύτερα θραύσματα που έχουν βρεθεί ποτέ του Skylab, του πρώτου διαστημικού σταθμού των ΗΠΑ .

Εκτοξεύτηκε στην τροχιά της Γης στις 14 Μαΐου 1973 και επέστρεψε στον πλανήτη του μόλις έξι χρόνια αργότερα. Η Nasa ήλπιζε αρχικά ότι το Skylab θα μπορούσε να συνεχίσει την αποστολή του για περισσότερο, αλλά η τροχιά του υποβαθμίστηκε ταχύτερα από το αναμενόμενο, και στις αρχές του 1979 έγινε σαφές ότι αυτός ο σταθμός των 77 τόνων δεν παρέμενε στο διάστημα.

Όπως συμβαίνει με όλα τα μεγάλα διαστημικά αντικείμενα, κρίθηκε ζωτικής σημασίας να ελεγχθεί όσο το δυνατόν περισσότερο η κάθοδος του Skylab, ώστε να μπορεί να πέσει στον ωκεανό, μακριά από κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Κανείς όμως δεν είχε σκεφτεί να σχεδιάσει την απόρριψή του – και υπήρχαν λίγα πράγματα που μπορούσαν να κάνουν οι μηχανικοί της Nasa για να κατευθύνουν τον διαστημικό σταθμό στο ταξίδι του πίσω στη Γη.

Την τελευταία του μέρα, το Skylab πραγματοποίησε έναν ελιγμό “deorbit”, πυροδοτώντας τις μηχανές του για να επιβραδυνθεί ώστε να μπορέσει να πέσει από τον ουρανό και – ελπίζουμε – να εξαφανιστεί στον Ινδικό Ωκεανό ακριβώς νοτιοδυτικά της Αυστραλίας. Αλλά δεν πήγε σύμφωνα με το σχέδιο.

Τις πρώτες πρωινές ώρες της 11ης Ιουλίου 1979, υπήρξαν θεάσεις πεσόντων συντριμμιών Skylab στην κεντρική Αυστραλία . Οι ντόπιοι ανέφεραν ότι βρήκαν βάσεις τηλεσκοπίων, κομμάτια δεξαμενών καυσίμου, ένα θησαυροφυλάκιο με μολύβδινο φιλμ, ένα κάλυμμα μήκους 22 ποδιών (6,7 μέτρα) – μια ασπίδα που προστατεύει τον θάλαμο του αερόστατου – και μια μεγάλη δεξαμενή οξυγόνου, σκορπισμένη πάνω από θάμνους και καλλιεργήσιμα εδάφη.

Συνολικά, είπε η NASA, βρέθηκαν τουλάχιστον 38 κομμάτια συντριμμιών που ζυγίζουν περισσότερο από 1.000 λίβρες (454 κιλά) το καθένα.

Στο τέλος, τα περισσότερα από αυτά τα διαστημικά απόβλητα κατέληξαν στο Shire of Esperance – και η περιοχή επικαλέστηκε έναν νέο νόμο για να επιβάλει στη Nasa πρόστιμο 400 $ (329 £) για σκουπίδια, το οποίο είναι τεχνικά εξαιρετικό μέχρι σήμερα.

Όμως, αν και το περιστατικό ήταν ντροπιαστικό για τη διαστημική υπηρεσία, επέτρεψε να εξεταστούν τα συντρίμμια από την επανείσοδο ενός μεγάλου αντικειμένου. Η πτώση δεν ήταν απλώς μια συσσωματωμένη μάζα μετάλλου – εκπληκτικά πολύπλοκες κατασκευές επέζησαν, συμπεριλαμβανομένης μιας πόρτας καταπακτής.

Στην περίπτωση του Mir, κατά τη στιγμή της επανεισόδου του, είχε προβλεφθεί ότι αυτός ο γιγαντιαίος διαστημικός σταθμός – ο οποίος αποτελούταν από έναν κεντρικό πυρήνα μήκους περίπου 13 μέτρων (43 πόδια) και πέντε εργαστηριακές μονάδες – θα χωριζόταν σε 1.500 κομμάτια συντρίμμια.

Οι ειδικοί πρότειναν ότι οι μεγαλύτερες μερίδες θα μπορούσαν να έχουν το μέγεθος ενός μικρού αυτοκινήτου. Αυτά θα περιλάμβαναν δεξαμενές καυσίμων, μπαταρίες, διαφράγματα και κιβώτια αποθήκευσης, τα οποία βρίσκονται όλα βαθιά κάτω από τη θάλασσα γύρω από το Point Nemo.

Ακόμη και μερικά ελαφρύτερα αντικείμενα όπως το φύλλο αλουμινίου και η μόνωση από αφρό μπορεί να έχουν επιβιώσει.

Όταν… επιστρέψει ο ISS

Όταν ο ISS θα επιστρέψει πίσω στη Γη το 2031, ζυγίζοντας πάνω από 400 τόνους, είναι πιο σημαντικό από ποτέ τα συντρίμμια να πέσουν πάνω από μια ακατοίκητη περιοχή όπως το Point Nemo. Και υπάρχουν ήδη σχέδια για να επιτευχθεί αυτό. «Η NASA δημοσίευσε ένα αίτημα για πρόταση από την αμερικανική βιομηχανία για το αμερικανικό όχημα Deorbit (USDV)», εξήγησε ένας εκπρόσωπος από το Διαστημικό Κέντρο Johnson σε ένα email.

Το όχημα σε τροχιά θα έδενε στο ISS περίπου ένα χρόνο πριν από την προγραμματισμένη επανείσοδό του, έτοιμο να χρησιμοποιηθεί στις τελευταίες ημέρες του. Αυτό το εξειδικευμένο διαστημικό σκάφος θα ελέγχει πού περνά ο διαστημικός σταθμός στην ατμόσφαιρα της Γης και επομένως πού καταλήγει.

Η NASA έχει προβλέψει ότι ενώ ορισμένα τμήματα του ISS θα καούν, πιο πυκνά ή πιο ανθεκτικά στη θερμότητα τμήματα είναι πιθανό να επιβιώσουν. Αυτό περιλαμβάνει μια σειρά από μεταλλικές κατασκευές που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του διαστημικού σταθμού και μπορούν να έχουν μήκος έως και 18,3 μ. (60 πόδια).

Οι αρχαιολόγοι του μέλλοντος

Όλα αυτά σημαίνουν ότι το Point Nemo είναι τώρα –και πιθανότατα θα παραμείνει– ένα χρυσωρυχείο για τους μελλοντικούς αρχαιολόγους. «Θα τα μελετούσατε [τα νεκροταφεία των διαστημικών σκαφών] με τον ίδιο τρόπο που θα θέλατε κάτι σαν σκουπίδια, ή ένα κοχύλι ή κάτι τέτοιο», λέει η Γκόρμαν. Αυτές οι συσσωρεύσεις απορριμμάτων που πετάχτηκαν από τους ανθρώπους πριν από εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια συχνά εκμεταλλεύονται οι αρχαιολόγοι για να μάθουν πώς ζούσαν οι άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένου του τι έτρωγαν και τι εκτιμούσαν – στο παρελθόν.

Από τη μελέτη των αρχαίων οστράκων, οι αρχαιολόγοι κατάφεραν να ανασυνθέσουν τη συμπεριφορά των αρχαίων παράκτιων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, οι οποίοι βασίζονταν σε θαλασσινά, όπως τα μύδια και τα μύδια για να επιβιώσουν.

Σε 1.000 χρόνια, ακόμη και η τρέχουσα στροφή προς επαναχρησιμοποιήσιμους πυραύλους μπορεί να γραφτεί στα συντρίμμια στο Point Nemo. «Κάποια στιγμή, αν κάνατε μια παγκόσμια έρευνα για το τι υπάρχει στον ωκεανό γύρω από τη Γη, θα παρατηρούσατε ότι υπήρξε μια ριζική πτώση στον αριθμό των απορρίψεων ωκεανών μετά το 2013», λέει η Gorman. “Αυτή είναι μια αλλαγή στην αξία – οι άνθρωποι αρχίζουν να εκτιμούν την ανακύκλωση, την επαναχρησιμοποίηση και την ελαχιστοποίηση της περιβαλλοντικής βλάβης”, λέει.

Στην πραγματικότητα, η Gorman βλέπει τα τεχνουργήματα στο Point Nemo ως ένα σημαντικό αρχείο της πρώιμης εξερεύνησης του διαστήματος. Και ευτυχώς, μάλλον δεν πάει πουθενά. Όχι μόνο τα λείψανα που είναι σκορπισμένα στον Νότιο Ειρηνικό είναι πιθανό να είναι εντυπωσιακά άθικτα, αλλά τυχαίνει να έχουν καταλήξει σε μερικές από τις καλύτερες συνθήκες διατήρησης.

Τα νερά γύρω από το Point Nemo πιστεύεται ότι είναι από τα πιο άψυχα στη Γη για τον ίδιο λόγο που αποτελούν καλό νεκροταφείο διαστημικών σκαφών: απέχουν πολύ από τη γη, η οποία τείνει να διοχετεύει θρεπτικά συστατικά στους ωκεανούς.

Αυτό, σε συνδυασμό με τη φυσική έλλειψη οξυγόνου στα βαθιά του ωκεανού, τις χαμηλές θερμοκρασίες και την πλήρη έλλειψη ηλιακού φωτός, δημιουργούν ιδανικές συνθήκες – μειώνοντας τον ρυθμό χημικών διεργασιών όπως η σκουριά .

«Ο κύριος αντίκτυπος θα είναι απλώς οι χημικές αντιδράσεις του αλμυρού νερού με τα υλικά», λέει η Gorman. Αλλά και πάλι, πολλά σημαντικά εξαρτήματα διαστημικού σκάφους έχουν σχεδιαστεί ενεργά ώστε να είναι αδρανή και μη αντιδραστικά, με μέταλλα όπως ο ανοξείδωτος χάλυβας και το τιτάνιο και τα κράματα αλουμινίου. «Αυτό θέλεις από μια δεξαμενή καυσίμου», λέει.

Η Gorman εικάζει ότι ακόμη και σε 1.000 χρόνια, το διαστημόπλοιο στο Point Nemo θα ήταν σε σχετικά καλή κατάσταση. «Αυτό είναι κάτι που βρίσκεις με τα ιστορικά ναυάγια – είναι πολύ καλά διατηρημένα κάτω από το νερό. Και όταν αγοράζονται στην επιφάνεια, αρχίζει να εμφανίζεται η αποσύνθεση.»

Έτσι, αν και κανείς δεν έχει καταφέρει να εντοπίσει τα συναρπαστικά διαστημικά τεχνουργήματα στο Point Nemo ακόμα, υπάρχουν πιθανώς πολλά εκεί, λουσμένα στο απόλυτο σκοτάδι στον πυθμένα της θάλασσας.

Προς το παρόν τουλάχιστον, έχουν ανταλλάξει το ζοφερό κενό του διαστήματος με ένα άλλο μοναχικό κενό.

Με πληροφορίες από BBC 

Στο χαρτί και το μολύβι επιστρέφει η Σουηδία, εγκαταλείποντας τους υπολογιστές που πρώτη εισήγαγε πριν 20 χρόνια: Συστάσεις της UNESCO για την τεχνητή νοημοσύνη στα σχολεία [videos]