Η ελευθερία της γνώμης και η ελευθερία της πληροφορίας, αποτελούν ουσιαστικά στοιχεία της Δημοκρατίας: Τα όρια της σάτιρας
ΣΚΙΤΣΟ ΤΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΓΚΟΥΜΑ
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Απομονωμένη διεθνώς η κυβέρνηση του Νετανιάχου και η «θηλιά» σφίγγει για τον Μπίμπι: Έχει δικαίωμα στην άμυνα το Ισραήλ αλλά πλέον σκοτώνονται μόνο αθώοι…
Η απαίτηση του Δένδια από την Τουρκία: Να δεχθεί το Διεθνές Δίκαιο, το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, τις αρχές της Δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της καλής γειτονίας
Με το παρόν άρθρο, προτίθεμαι να επιχειρήσω μια σύντομη αναφορά στις αρχές που διέπουν τα όρια της σάτιρας, ως μορφής έκφρασης γνώμης. Αφορμή, μου έδωσε η άσκοπη, κατά τη γνώμη μου, έντονη συζήτηση που προκάλεσε η επιχειρηθείσα πειθαρχική δίωξη του εκπαιδευτικού Γεωργίου Γαβριήλ.
Ορθά αποφάσισε, ευθύς εξ αρχής, η Νομική Υπηρεσία να μην προχωρήσει σε ποινική δίωξη του κ. Γαβριήλ. Σε μια δημοκρατική πολιτεία, η ευτέλεια, η βλακεία, ακόμα και η χυδαιότητα, αφήνονται να εκδηλώνονται ελεύθερα.
Για το αν ο κ. Γαβριήλ διάπραξε οποιοδήποτε πειθαρχικό αδίκημα, δεν θα εκφράσω οποιαδήποτε άποψη, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν γνωρίζω τα σχετικά πραγματικά γεγονότα, το πώς αυτός ενήργησε ως εκπαιδευτικός λειτουργός και, ειδικά, αν τις απόψεις, τις οποίες εκφράζει στους πίνακές του, τις μετέφερε στο σχολείο.
- Αρκούμαι να παρατηρήσω μόνο ότι η αρμόδια Αρχή, με τις ενέργειές της, συνέργησε τα μέγιστα στο να επιτύχει το εν λόγω πρόσωπο τον σκοπό του, που δεν ήταν άλλος από την απόκτηση δημοσιότητας, με τον θόρυβο που δημιούργησε, δημοσιοποιώντας τις γεμάτες από κακογουστιά και χυδαιότητα «ζωγραφιές» του στο facebook.
Η ελευθερία της γνώμης, μαζί με την ελευθερία της πληροφορίας, αποτελούν ουσιαστικά στοιχεία της δημοκρατίας. Ένας τρόπος έκφρασης γνώμης είναι και η σάτιρα. Πρόκειται για λογοτεχνικό είδος, που διακωμωδεί με δηκτικό τρόπο τα δημόσια ή ιδιωτικά ήθη, χαρακτήρες ανθρώπων ή καταστάσεις.
Χρησιμοποιεί τη διακωμώδηση σαν μέσο για άσκηση κριτικής και όχι σαν αυτοσκοπό. Η σάτιρα ασκείται με διάφορους τρόπους: μέσω της τηλεόρασης (εκπομπές), στο θέατρο (επιθεωρήσεις), στον Τύπο (σκίτσα), στο Διαδίκτυο, ακόμα και στον τοίχο. Στοιχείο της σάτιρας είναι η επιθετικότητα.
Η σάτιρα «επιτίθεται» ιδίως σε πολιτικούς θεσμούς και στους εκπροσώπους τους. Επίσης, τα βέλη της μπορεί να στραφούν σε κοινωνικές ομάδες ή ακόμα και εναντίον μεμονωμένων ατόμων. Τα κύρια μέσα που χρησιμοποιεί η σάτιρα για να «επιτεθεί», είναι η εικόνα και ο λόγος.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα σατιρικών εικόνων είναι τα σκίτσα. Ιδιαίτερα, στη μορφή του λόγου (είτε προφορικού είτε γραπτού), η σάτιρα πάντα χρησιμοποιεί την ειρωνεία. Η σάτιρα συνιστά και μορφή τέχνης. Η συμβολή της τέχνης στην πνευματική ολοκλήρωση του ανθρώπου είναι μεγάλη.
Για τους πιο πάνω λόγους η σάτιρα, ως μορφή έκφρασης γνώμης, τυγχάνει συνταγματικής προστασίας. Προστατεύεται από το Άρθρο 19 του Συντάγματος και το Άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία, με τον Κυρωτικό Νόμο Αρ. 39 του 1962, αποτελεί μέρος του εσωτερικού δικαίου της Κύπρου, με αυξημένη ισχύ.
Η σάτιρα, ως μορφή έκφρασης γνώμης, μπορεί να έχει όρια; Το άρθρο 10, παρ. 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αναγνωρίζει ότι η ενάσκηση του δικαιώματος της έκφρασης γνώμης, καθώς συνεπάγεται καθήκοντα και ευθύνες, μπορεί να υπόκειται σε διατυπώσεις, όρους και περιορισμούς ή κυρώσεις εφόσον αυτές περιγράφονται στον νόμο και είναι αναγκαίες σε μια δημοκρατική κοινωνία για λόγους, μεταξύ άλλων, προστασίας της ηθικής, της υπόληψης ή των δικαιωμάτων των άλλων.
Παρόμοιοι είναι και οι περιορισμοί που προβλέπονται στο Άρθρο 19, παρ. 3 του Συντάγματος της Κυπριακής Δημοκρατίας. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη νόμιμη επιβολή των πιο πάνω περιορισμών είναι όπως τα μέτρα που λαμβάνονται να είναι «αναγκαία σε μια δημοκρατική κοινωνία».
- Θεωρείται «αναγκαίο» το μέτρο που λαμβάνεται όταν υφίσταται «πιεστική κοινωνική ανάγκη» (pressing social need) και το μέτρο είναι ανάλογο με τον επιδιωκόμενο νόμιμο σκοπό. Ισχύει και εδώ η αρχή της αναλογικότητας.
Δεν είναι επιτρεπτή η κατάχρηση του δικαιώματος. Τούτο συμβαίνει όταν η σάτιρα αυτοαναιρείται και γίνεται ρατσιστική προπαγάνδα ή μετατρέπει το χιούμορ σε ύβρη.
Όμως, είναι γενικά αποδεκτό ότι οι σχετικοί ποινικοί νόμοι και οι κανόνες δεοντολογίας για τους δημοσιογράφους, που διέπουν τα όρια της σάτιρας, θα πρέπει να εφαρμόζονται με τεράστια προσοχή και ο εφαρμοστής του να επιδεικνύει τη μεγαλύτερη δυνατή ανοχή. Οπωσδήποτε, στην σάτιρα πρέπει να αφήνεται ένα μεγαλύτερο πεδίο ελευθερίας. Επιβάλλεται ανοχή και στην κακής ποιότητα σάτιρα, που βρίθει στον τόπο μας.
Αρκετά διαφωτιστική για το θέμα είναι μια απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) ημερομηνίας 25/04/2007 στην υπόθεση της Vereinigung Bildender Künstler κατά Αυστρίας, (Προσφυγή Αρ. 68354/01). Το Δικαστήριο τόνισε ότι «η ελευθερία της έκφρασης, όπως διασφαλίζεται από την παράγραφο 1 του Άρθρου 10, συνιστά ένα από τα θεμέλια κάθε δημοκρατικής κοινωνίας και είναι όντως μια από τις βασικές προϋποθέσεις για την πρόοδό της και την αυτοπραγμάτωση του ατόμου.
Με την επιφύλαξη της παραγράφου 2, δεν εφαρμόζεται μόνο σε “πληροφορίες” ή “ιδέες” που γίνονται ευμενώς αποδεκτές ή θεωρούνται μη προσβλητικές ή ομοιόμορφες, αλλά επίσης και σε αυτές που προσβάλλουν, που σοκάρουν ή ενοχλούν το Κράτος ή ένα μέρος του πληθυσμού. Αυτά επιβάλλονται από τον πλουραλισμό, την ανεκτικότητα και την ευρύτητα πνεύματος, χωρίς τις οποίες δεν υπάρχει “μια δημοκρατική κοινωνία”.
Όσοι δημιουργούν, παρουσιάζουν, διανέμουν ή εκθέτουν έργα τέχνης, συμβάλλουν στην ανταλλαγή ιδεών και απόψεων, γεγονός που είναι θεμελιώδες για μια δημοκρατική κοινωνία. Έτσι, το κράτος υποχρεούται να μην επεμβαίνει εσφαλμένα στην ελευθερία της έκφρασής τους.
Οι καλλιτέχνες και όσοι προωθούν τα έργα τους δεν απολαμβάνουν βέβαια κάποιας ασυλίας από τους περιορισμούς που αναφέρονται στην παράγραφο 2 του Άρθρου 10. Όποιος ασκεί την ελευθερία της έκφρασής του υπόκειται, σύμφωνα με την έκφραση αυτής της παραγράφου σε “καθήκοντα κι ευθύνες”».
Περαιτέρω, στην απόφαση σημειώνεται ότι «η σάτιρα είναι μια μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης και κοινωνικού σχολιασμού και με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της υπερβολής και της στρέβλωσης της πραγματικότητας, αποσκοπεί κανονικά στο να προκαλέσει και να ξεσηκώσει.
- Συνακόλουθα, κάθε παρέμβαση στο δικαίωμα του καλλιτέχνη σε μια τέτοια έκφραση θα πρέπει να εξετάζεται με ιδιαίτερη προσοχή». Επίσης, σημείωσε ότι η δημόσια εικόνα του προσώπου που αφορούσε ο σχετικός πίνακας και ήταν ο στόχος της σάτιρας, του επέβαλλε «μια μεγαλύτερη ανεκτικότητα και σεβασμό στις επικρίσεις».
Είναι δείγμα ευφυΐας και ευστροφίας για έναν πολιτικό, ο βαθμός ανοχής του απέναντι στη σάτιρα. Πριν μερικές δεκαετίες, στα φοιτητικά χρόνια του γράφοντος, βρέθηκαν σε κοσμική συγκέντρωση στην Αθήνα ένας πολιτικός, ο Σπύρος Μαρκεζίνης –που, άσχετα με την κατάληξη της πολιτικής του σταδιοδρομίας, διακρινόταν για την οξύνοιά του– και ο σπουδαίος γελοιογράφος των «Νέων», ο Φωκίων (Φώκος) Δημητριάδης.
Ο πολιτικός, απευθυνόμενος στον γελοιογράφο, του είπε: «Κύριε Δημητριάδη, έχετε πολύ καιρό να με εμφανίσετε σε γελοιογραφία! Έχετε κάτι μαζί μου;».
Με το θέμα της έννοιας και της έκτασης της ελευθερίας της έκφρασης διά της σάτιρας και, γενικά, της τέχνης, ασχολήθηκα και σε δύο προηγούμενα άρθρα μου στον «Φ», στις 25.4.2016 και στις 12/2/2017.
Η πρώτη περίπτωση, αφορούσε την απόφαση της Επιτροπής Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας (ΕΔΔ) για τα δύο σκίτσα του ΠΙΝ (Πέτρου Παπαπέτρου) που δημοσιεύθηκαν στον «Φιλελεύθερο».
Στο άρθρο μου, καταλήγω με τα ακόλουθα:
«Η ΕΔΔ με τα όσα εκθέτει, κατά τρόπο αυθαίρετο, ως συμπεράσματα και διαπιστώσεις, επεμβαίνει στο συνταγματικό δικαίωμα του ΠΙΝ να εκφέρει ελεύθερα τη γνώμη του […] Τα μέλη της ΕΔΔ, όπως και κάθε πολίτης, είχαν κάθε δικαίωμα να έχουν αντίθετες απόψεις με αυτές που εξέφραζε ο ΠΙΝ με τα σκίτσα του. Αλλά, δεν είχαν το δικαίωμα να επέμβουν στο δικαίωμα του ΠΙΝ να εκφράσει τις δικές του απόψεις.
Η δημοκρατία δεν δέχεται δύο μέτρα και δύο σταθμά. Για την άσκηση της ελευθερίας της γνώμης δεν νοείται διάκριση ανάμεσα σε «ορθές» και «εσφαλμένες» γνώμες. Όλες οι απόψεις ισούνται και μπορούν να εκφράζονται με τον ίδιο βαθμό ελευθερίας και ανοχής, ακόμη και αν δεν συμφωνούμε όλοι με αυτές […] ‘‘Διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες…’’ διακήρυξε ο Βολταίρος και όλοι ομνύουμε πίστη στη ρήση αυτή.
Όταν, όμως, έρχεται η στιγμή να αντικρύσουμε την αντίθετη άποψη, τη γνώμη που μας βρίσκει αντίθετους ή μας εξοργίζει, ξεκινούν οι εκπτώσεις. Ωστόσο, η ελευθερία της γνώμης ακριβώς για αυτές τις απόψεις έχει τη σπουδαιότητά της. Για τις απόψεις που δεν μας αρέσουν, που προκαλούν. Γιατί μόνο με την ελεύθερη διακίνηση και κυρίως τη σύγκρουση ιδεών και απόψεων νοείται μια πραγματική δημοκρατία».
Τις ίδιες απόψεις διατύπωσα και στη δεύτερη περίπτωση που αφορούσε την έντονη συζήτηση που προκάλεσε, αρχές του 2017, το έργο Τουρκοκύπριας ζωγράφου με θέμα τον Μακάριο, το οποίο εκτίθετο στην Πάφο, στο πλαίσιο έκθεσης της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης.
Ο εν λόγω πίνακας της ζωγράφου Νουρτάνε Καραγκίλ με τίτλο «The Dawn and the Sunset Issue» (2017) απεικονίζει άγαλμα του αειμνήστου Αρχιεπισκόπου Μακαρίου να το περιβάλλουν δύο γυμνές γυναίκες.
- Όπως εξήγησε η επιμελήτρια της έκθεσης, «η ζωγράφος θέλησε με το έργο της να απεικονίσει την αναγκαστική μετακίνηση ομάδας πληθυσμού της Πάφου, των Τουρκοκυπρίων, σε 37 λεωφορεία και φορτηγά, τα οποία εικονίζονται στα δεξιά του σχεδίου». Για τον εν λόγω πίνακα, ξέσπασε θύελλα αντιδράσεων.
Αρκετοί –μερικοί από τους οποίους ήταν μεταξύ εκείνων που υποστήριξαν τον ΠΙΝ για την προαναφερθείσα απόφαση της ΕΔΔ– ξεσπάθωσαν κατά της ζωγράφου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ζωγράφος εμπνεύστηκε από γεγονότα που είναι ιστορικά ανυπόστατα.
Όμως, όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, για την άσκηση της ελευθερίας της γνώμης δεν νοείται διάκριση ανάμεσα σε «ορθές» και «εσφαλμένες» γνώμες. Επίσης, σε θέματα που άπτονται της ελευθερίας της γνώμης, η δημοκρατία δεν δέχεται δύο μέτρα και δύο σταθμά.
- Τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν απαραίτητα τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες κανενός.
ΟΛΕΣ ΟΙ ΓΝΩΜΕΣ, ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΔΩ ΚΑΙ ΕΔΩ
Ακολουθήστε τη HELLAS JOURNAL στη NEWS GOOGLE