Τι κάνει πραγματικά ένας μαέστρος ορχήστρας: Είναι απλώς ένα αναγκαίο κακό όπως είχε πει το 1836 ο Ρόμπερτ Σούμαν; Ο Μπετόβεν τα άλλαξε όλα [videos]

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Το masterpiece του Μπετόβεν και της παγκόσμιας μουσικής: 200 χρόνια από την πρεμιέρα της 9ης συμφωνίας – Ενα έργο ορόσημο που έγραψε σχεδόν κωφός [video]

Τί «σκότωσε» τον Μπετόβεν; Αποκρυπτογράφησαν για πρώτη φορά το γονιδίωμά του από τούφες μαλλιών * Ψάχνουν τα αίτια του θανάτου του [videos]

Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει πολλές ταινίες για μαέστρους ορχήστρας. Στις αρχές του τρέχοντος έτους είχαμε το Tar, βασισμένο στον μαέστρο Marin Alsop.

Σύντομα θα κάνουν πρεμιέρα επίσης το Divertimento, μια ταινία για τη δημιουργία μιας ομώνυμης ορχήστρας από τον μαέστρο Zahia Ziouani και το Maestro, μια βιογραφική ταινία του χαρισματικού Leonard Bernstein.

• Σε ταινίες όπως αυτές, μπορείτε να αισθανθείτε το φωτοστέφανο του μυστηρίου που περιβάλλει τη φιγούρα του μαέστρου, τον οποίο ο συνθέτης και κριτικός μουσικής Robert Schumann αποκάλεσε «ένα αναγκαίο κακό» ήδη από το 1836.

Για ένα ανεκπαίδευτο μάτι, ο μαέστρος στέκεται σε μια εξέδρα και χειρονομεί άγρια μπροστά σε μια ομάδα μουσικών που έχουν ήδη μια βαθιά γνώση της παρτιτούρας που ερμηνεύουν. Ο μαέστρος είναι το μόνο μέλος μιας ορχήστρας που δεν έχει όργανο και δεν κάνει κανέναν δικό του ήχο καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης.

• Εδώ τίθεται το ερώτημα: τι συνεισφορά έχει ένας μαέστρος στην ποιότητα του ήχου μιας ορχήστρας;

Θα επικεντρωθούμε εδώ στις δύο βασικές τους λειτουργίες: την τεχνική και την εκφραστική ηγεσία.

Διατήρηση χρόνου

Αν παρακολουθήσουμε προσεκτικά τις κινήσεις του μαέστρου κατά τη διάρκεια μιας συναυλίας, σύντομα θα παρατηρήσουμε έναν από αυτούς τους ρόλους, που είναι η διατήρηση του κομματιού στον χρόνο.

Οι αρχαιότερες αναφορές στην ανάγκη για μουσική χρονομέτρηση στη δυτική κουλτούρα βρίσκονται σε πραγματείες για τη μουσική από τον 16ο αιώνα, όταν οι μουσικοί συνιστούσαν να καθοδηγούνται χτυπώντας τα χέρια ή τα πόδια τους.

Ωστόσο, τα πρώτα συμφωνικά ορχηστρικά σύνολα κατά τον 18ο αιώνα -την εποχή του μουσικού κλασικισμού που συνδέουμε με συνθέτες όπως ο Χάιντν ή ο Μότσαρτ- είχαν ακόμη τρία χαρακτηριστικά που καθιστούσαν περιττή την ύπαρξη μαέστρου.

• Πρώτον, ο αριθμός των μουσικών στα σύνολα ήταν μικρός, γεγονός που διευκόλυνε τον συντονισμό τους.
• Δεύτερον, ο ρυθμός παρέμενε γενικά ίδιος στις περισσότερες συνθέσεις, καθιστώντας ευκολότερη τη διατήρηση χωρίς εξωτερικό οδηγό.
• Τέλος, οι μουσικοί έπαιζαν σχεδόν συνεχώς από την αρχή μέχρι το τέλος ενός κομματιού. Συχνά ήταν οι ίδιοι οι συνθέτες, που έπαιζαν τσέμπαλο ή βιολί, που καθοδηγούσαν την απλή αρχή και το τέλος ενός κομματιού.

Ο Μπετόβεν τα άλλαξε όλα

Το πρώτο τρίτο του 19ου αιώνα, όταν ο Μπετόβεν (1770-1827) άφηνε το στίγμα του στη δυτική κουλτούρα, ήταν όταν εμφανίστηκε η ανάγκη για μαέστρους ορχήστρας. Το έργο του αντιπροσώπευε ένα κβαντικό άλμα όσον αφορά την πολυπλοκότητα των συνθέσεων. Το μέγεθος των ορχηστρών αυξήθηκε σημαντικά και τα όργανα άρχισαν να αλλάζουν τους ρόλους τους σε πιο εξελιγμένες ενορχηστρώσεις.

Αυτές οι εξελίξεις σήμαιναν ότι έπρεπε να οργανωθούν επίσημες πρόβες πριν από τις παραστάσεις, με επικεφαλής συχνά τους ίδιους τους συνθέτες. Λαμβάνοντας υπόψη ότι μια συμφωνική ορχήστρα έχει τουλάχιστον ογδόντα μέλη, είναι εύκολο να κατανοηθεί η ανάγκη για έναν ηγέτη να συγχρονίζει τις εισόδους των μουσικών, καθώς και τον ρυθμό και το ρυθμό ενός κομματιού.

Ενώ οι μουσικοί έχουν μόνο τα αντίστοιχα μέρη γραμμένα μπροστά τους, ο μαέστρος κοιτάζει την πλήρη παρτιτούρα, και επομένως είναι το μόνο άτομο με μια συνολική εικόνα του κομματιού που παίζεται.

Μοναδικό στυλ

Η ικανότητα εκτέλεσης του έργου ενός συνθέτη χωρίς την παρουσία του, που προέκυψε ως αποτέλεσμα μιας διεθνούς αγοράς μουσικών εκδοτών, μας οδηγεί στη δεύτερη βασική λειτουργία του μαέστρου: την εκφραστική και καλλιτεχνική ηγεσία.

Το σταδιακά αναπτυσσόμενο πεδίο της μουσικής σημειογραφίας επέτρεψε στους συνθέτες να επικοινωνούν συγκεκριμένες οδηγίες σχετικά με τον χαρακτήρα και την απόδοση των κομματιών τους. Ωστόσο, η σημειογραφία δεν πλησιάζει καν στο να μεταφέρει ολοκληρωμένα τον επιδιωκόμενο αντίκτυπο ενός κομματιού. Αυτό σημαίνει ότι το ίδιο κομμάτι μπορεί να έχει άπειρο εύρος ερμηνειών, και σε αυτό η διεύθυνση ορχήστρας γίνεται εξαιρετικά σημαντική.

• Οι σχολιασμοί παρτιτούρας του συνθέτη και μαέστρου Γκούσταβ Μάλερ προσφέρουν ένα καλό παράδειγμα. Σημείωσε σε ένα απόσπασμα της Δεύτερης Συμφωνίας του ότι «τα τρομπόνια, τα βιολιά και οι βιόλες πρέπει να παίζουν μόνο εάν είναι απαραίτητο για να μην ξεφουσκώσει η χορωδία», αφήνοντας την τελική απόφαση στον μαέστρο. Άλλες ενδείξεις του, όπως «με μέγιστη δύναμη» ή «ανεπαίσθητο, λίγο πιο ταραγμένο» δίνουν μια ιδέα για τις πολλαπλές πιθανές αναγνώσεις του χαρακτήρα ενός κομματιού.

Με ένα τέτοιο περιθώριο ερμηνευτικής ελευθερίας, ο μαέστρος είναι ελεύθερος να δημιουργήσει το δικό του νοητικό μοντέλο για το πώς πρέπει να εκτελεστεί ένα κομμάτι, με αποτέλεσμα προσωπικές εκδοχές που μπορεί να είναι πολύ διαφορετικές.

Αυτές οι διαφορές μπορούν να φανούν ξεκάθαρα αν συγκρίνουμε τις εναρκτήριες ράβδους των αντίστοιχων εκδόσεων του Κάραγιαν , του Fürtwangler ή του Savall του Coriolan Overture του Μπετόβεν.

Ο αρχηγός της ομάδας

Το επόμενο βήμα για τον μαέστρο είναι να πείσει μια ομάδα δεκάδων, ίσως και εκατοντάδων, μουσικών να συντονίσουν τις ατομικές τους παραστάσεις με την ίδια εκφραστική πρόθεση.

Αυτό το έργο απαιτεί σημαντική ηγεσία, καθώς περιλαμβάνει την υποχρέωση ενός συνόλου να ακολουθεί την ερμηνεία και τις οδηγίες του μαέστρου.

Δεν περιλαμβάνει μόνο το ρυθμό , αλλά και τον σχετικό όγκο κάθε σολίστ ή ορχηστρικού συγκροτήματος, τη φρασεολογία και τη μεταφορά των αποχρώσεων που θα χρωματίσουν το συνολικό αποτέλεσμα του κομματιού.

Όπως σε πολλούς άλλους τομείς δραστηριότητας, αυτή η ηγεσία ασκήθηκε ιστορικά μέσω ιεραρχικών δομών εξουσίας και αυταρχικών συμπεριφορών. Υπάρχουν λοιπόν πολλά μοντέλα τέτοιων μαέστρων: ο θερμός Τοσκανίνι που έβριζε συχνά την ορχήστρα. Ο ιδιότροπος φον Κάραγιαν που διηύθυνε με κλειστά μάτια και σχεδόν δεν μιλούσε στους μουσικούς. Και ο Κλαούντιο Αμπάντο, ο οποίος ήταν ευγενικός με τον τρόπο του, αλλά ήταν γνωστός για το ότι ψιθύριζε στον καλλιτεχνικό του διευθυντή, στο τέλος των προβών, τα ονόματα των μουσικών που ήθελε να διώξει από τις συναυλίες του.

Σήμερα, οι μουσικοί έχουν περισσότερη φωνή στα ιδρύματα. Υπάρχει επίσης μεγαλύτερη ποικιλομορφία στις ορχήστρες, γεγονός που απαιτεί μια πιο στενή, πιο ανοιχτή και πιο πειστική μορφή ηγεσίας.

Ο Βενεζουελανός μαέστρος Gustavo Dudamel , ο οποίος θα διευθύνει σύντομα τη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης, ο Kirill Petrenko , ο οποίος διευθύνει τη Φιλαρμονική του Βερολίνου και ο πολύ νεαρός Klaus Makkela , πρόσφατα διορισμένος επικεφαλής μαέστρος του Ολλανδικού Royal Concertgebouw, είναι σπουδαία παραδείγματα μαέστρων που προσθέτουν αξία και κάνουν αντίκτυπο.

Είναι σε θέση να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον στο οποίο οι μουσικοί της ορχήστρας αισθάνονται ερεθισμένοι, μπορούν να αναπτυχθούν καλλιτεχνικά και έχουν κίνητρα να ερμηνεύουν μουσική με τα υψηλότερα δυνατά πρότυπα.

Πηγή The Conversation /Claudia Lorenzo Rubiera

Joni Mitchell 80 ετών: Η Καναδή performer-τραγουδίστρια θρύλος, από το Woodstock μέχρι σήμερα εκπλήσσει και εμπνέει [videos]