Γλωσσικές βαβυλωνίες, «γλωσσικά σύνορα», εθνικισμοί, τοπικισμοί και ιστορικές πολεμικές με όπλα τη γλώσσα
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Πότε και πού διαμορφώνεται η νεοελληνική κοινή; Έχει μονοδιαλεκτική ή πολυδιαλεκτική βάση; Μιλάμε όπως γράφουμε και -κυρίως- γράφουμε όπως μιλάμε; Μπορεί η θεσμοθέτηση των διαλέκτων, ως γλώσσα, να ενισχύουν τον σχηματισμό νέων κρατών και η κατάργησή τους και επιβολή μιας «ενιαίας» -κοινής- γλώσσας να συσπειρώσει αχανή γεωγραφικά και γλωσσολογικά κράτη;
Πώς μπορούν να αντιμετωπισθούν συνθήκες γλωσσικής ασυνεννοησίας -όπως αυτή της «Βαβυλωνίας» στη μετα-οθωμανική Ελλάδα του 1836 – ή… πολιτικής ασυνεννοησίας για την αντιμετώπιση της… γλωσσικής συνεννόησης στη μετα-βαλκανική πρώην Γιουγκοσλαβία (και νυν Σερβία-Κροατία-Μαυροβούνιο-ΠΓΔΜ) της τελευταίας εικοσαετίας; Διαμορφώνει την κοινή γλώσσα η κοινή… προφορική; Έχουν λόγο οι τοπικές «κοινές» γλώσσες (διάλεκτοι); Παραμένουν ή εκλείπουν με την «εκδυτικοποίηση» των νεότερων Ελλήνων υπολείμματα γλωσσικών δανεισμών από τον 19ο αιώνα (τουρκικά λόγω κατάκτησης, αλβανικά, σερβικά βουλγαρικά, λόγω γειτονίας, γαλλικά και ιταλικά λόγω της φραγκοκρατίας ή γερμανικά λόγω της γερμανικής προέλευσης βασιλείας στην Ελλάδα). Μιλούν την ίδια γλώσσα (κοινή) όλοι οι κάτοικοι της γεωγραφικά και φυλετικά αχανούς Τουρκίας; Μιλούν διαφορετική γλώσσα οι κάτοικοι της πρώην ενιαίας Γιουγκοσλαβίας ή οι τοπικές «κοινές» γλώσσες (διάλεκτοι) πώς επιβλήθηκαν ως «γλώσσα» μετά τον διαχωρισμό των κρατών της; Τι ρόλο παίζουν στη διαμόρφωση της κοινής γλώσσας ιστορικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις; Η λογοτεχνία; Το θέατρο; Ο έντυπος ή ηλεκτρονικός (γραπτός ή προφορικός) Τύπος; Υπάρχουν κοινά στοιχεία στη διαμόρφωση των κοινών γλωσσών στις βαλκανικές γλώσσες; Είναι οι «επίσημες» γλώσσες προϊόντα γεωγραφικών, κλιματολογικών, ιστορικών, πολιτικών αλλαγών και η «κοινή» γλώσσα μέσο άσκησης διπλωματίας;
Στα θεωρητικά, αλλά και απόλυτα «πρακτικά» ερωτήματα, καλούνται να απαντήσουν οι δεκάδες εισηγητές (Έλληνες και ξένοι γλωσσολόγοι, ιστορικοί και μελετητές) που μετέχουν στο «1ο Διεθνές Συνέδριο για την Κοινή, τις κοινές και τη διαμόρφωση της κοινής νεοελληνικής» που διοργανώνει από σήμερα (Παρασκευή) το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη) του ΑΠΘ.
«Είναι άκρως ενδιαφέρον γιατί… δεν έχει ξαναγίνει, γιατί -πέραν των στενών επιστημονικών τοποθετήσεων των ειδικών γλωσσολόγων- αυτές καθαυτές οι εισηγήσεις «δείχνουν» το πώς μπορούν να συνδεθούν φαινόμενα που συμβαίνουν σε διαφορετικές εποχές, το πώς διαμορφώνεται η νεοελληνική κοινή τους δυο τελευταίους αιώνες (από τον επανασχηματισμό του ελληνικού κράτους), το τι συμβαίνει σε άλλες γλώσσες, κυρίως των Βαλκανίων, το πού και γιατί δίνεται έμφαση στις αμιγώς τοπικές διαλέκτους, το πού και γιατί «καταργούνται» οι διάλεκτοι, το πώς ιστορικά οι γλώσσες διευρύνονται με γλωσσικά δάνεια, από ποιες γλώσσες και πότε αυτά καταργούνται ή αλλάζουν προέλευση…» λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο αναπληρωτής καθηγητής Ιστορικής Γλωσσολογίας του ΑΠΘ Γιώργος Παπαναστασίου, μέλος της οργανωτικής επιτροπής του συνεδρίου και διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών του ΑΠΘ.
Φαινόμενο ιστορικό, που… χάνεται στα βάθη των αιώνων, η γλωσσική Βαβυλωνία ξεκινά από την πτολεμαϊκή περίοδο…
Έχουν και οι…πάπυροι ορθογραφικά λάθη και ασυνταξίες;
«Βρίθουν!!!» απαντούν οι μελετητές τους, καθώς το μορφωτικό επίπεδο και η κοινωνική θέση των γραφέων των παπύρων παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία.
«Μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου: η προφορική Κοινή υπό το φως των παπυρικών επιστολών της ελληνορωμαϊκής Αιγύπτου» είναι ο τίτλος εισήγησης του Δημήτριου Ρουμπέκα από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, σύμφωνα με τον οποίο, η συνεισφορά των μη φιλολογικών παπύρων (λογαριασμών, καταλόγων, δημόσιων εγγράφων) και των παπυρικών επιστολών στη μελέτη της εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας στην ελληνορωμαϊκή και βυζαντινή Αίγυπτο (3ος αι. π.Χ.–8ος αι. μ.Χ.) είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς τα μη φιλολογικά κείμενα και οι επιστολές, γραμμένα για να ικανοποιήσουν κυρίως πρακτικές ανάγκες επικοινωνίας, απεικονίζουν τον καθημερινό λόγο των γραφέων τους, των οποίων το μορφωτικό επίπεδο και η κοινωνική θέση παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Αδιάψευστοι μάρτυρες της γραπτής χρήσης της λεγόμενης «ομιλούμενης κοινής» στον αρχαίο κόσμο, είναι η παρουσίαση επιλεγμένων επιστολών πτολεμαϊκής και ρωμαϊκής περιόδου, τα κείμενα των οποίων –κυρίως των ιδιωτικών- βρίθουν από ορθογραφικά λάθη και ασυνταξίες, που οφείλονται στις φωνολογικές, μορφολογικές και συντακτικές γλωσσικές εξελίξεις της εποχής, τις οποίες οι γραφείς των κειμένων δεν είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν.
* Διάλεκτοι και τοπικές κοινές γλώσσες βρέθηκαν «αντιμέτωπες» αλλά και «συνεργάτες» στη διαμόρφωση σειράς τοπικών, λεξιλογικών κυρίως, χαρακτηριστικών της εγχάρακτης γραφής από τον 4ο π.Χ αι. όπως αναφέρει στο συνέδριο η μελετήτρια του επιγραφικού corpus της αρχαίας Μεσσήνης, Δήμητρα Δελλή, από το πανεπιστήμιο της Πελοποννήσου και την εισήγηση της με θέμα «Διάλεκτος, Κοινή και τοπικές κοινές στις επιγραφές της Μεσσήνης». Έτσι, από τη γλώσσα των επιγραφών (που διαφέρει κατά συνθήκες από την αυστηρή δωρική μεσσηνιακή), αντλούνται πληροφορίες για τον πληθυσμό της πόλης, την ύπαρξη ειλώτων, δούλων και μεταλλαγότων ελευθέρων (απελεύθεροι).
* Άγνωστες πτυχές των δημοτικιστικών καταβολών του Ελευθέριου Βενιζέλου, ο οποίος παρά την πλήρη διαφωνία του με τις ακρότητες του Ψυχάρη, τη διδασκαλία του οποίου χαρακτήρισε κατά τη συζήτηση 29 στη Βουλή το 1911 «ολέθρια», δεν δίστασε να ομολογήσει αργότερα στο Παρίσι στον αρχηγέτη του δημοτικισμού ότι το κίνημα αυτό «ήταν ασφαλώς το ωραιότερο κίνημα που γνώρισε η Ελλάδα μετά το 1821», αναφέρει στην εισήγηση του με θέμα «Η δημοτική γλώσσα και ο Ελευθέριος Βενιζέλος» ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
* Φράσεις όπως «Ω! Έξοχο!» (Γαλλίδα κάτοικος Αθήνας), ή «Λαμπρά! Να το ακούσωμεν» (πρωθυπουργός), ή πάλι «Εφ’ όπλου λόγχην» (Σεραφείμ, ανθυπομοίραρχος), ή «Ιδώ είμαστι κι ας κοπιάσ’νι» (Κελεπούρης, ενωμοτάρχης) συνυπάρχουν στο θεατρικό έργο του Γιώργου Θεοτοκά «Συναπάντημα στην Πεντέλη». Οι φράσεις αρθρώνονται από ανθρώπους της ίδιας κοινωνίας και αντικατοπτρίζουν κοινωνικές τάξεις με τις ομιλίες τους, ομιλίες που μάχονταν μεταξύ τους για την επικράτηση των στοιχείων τους και τη διαμόρφωση της κοινής νεοελληνικής γλώσσας.
Στην εισήγησή της με τίτλο «Η διαμόρφωση της κοινής νέας ελληνικής μέσα από λόγια λογοτεχνικά και προς διδασκαλία – κείμενα του τέλους του 19ου αιώνα» η Όλγα Πατεράκη -Χατζηαντωνίου από το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο επιχειρεί καταγραφή στοιχείων αντλημένων από λόγια λογοτεχνικά κείμενα καθώς και από κείμενα που εμφανίζονται προς διδασκαλία στα σχολικά εγχειρίδια της εποχής (τέλος 19ου αι.).
Οι γλώσσες «στήνουν» σύνορα ή τα σύνορα «δημιουργούν» γλώσσες;
Στις διαχρονικές αλλαγές και την «τύχη» της σερβοκροατικής γλώσσας (αναφέρεται σαρκαστικά από τον ομιλητή και… ως «η γλώσσα με τα πολλά ονόματα») μετά τη διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας και τον διαχωρισμό των κρατών της, αναφέρεται στην εισήγησή του στο συνέδριο ως προσκεκλημένος ομιλητής ο 85χρονος σήμερα διαπρεπής Σέρβος γλωσσολόγος Ranko Bugarski.
Ο Σέρβος γλωσσολόγος, μετά τον διαμελισμό της πρώην Γιουγκοσλαβίας και τη διοικητική επιβολή των κατά τόπους γλωσσών στην επίσημη εκπαίδευση των νέων κρατών, διώχθηκε λόγω των απόψεών του πως η σερβοκροατική είναι η κοινή γλώσσα των λαών της περιοχής και οι διάδοχες γλώσσες (κροατικά, κροατικά της Βοσνίας, Σερβικά κ.λπ.) αποτελούν εθνικές παραλλαγές – τοπικές διαλέκτους και ιδιωματισμούς μιας μόνο κοινής γλώσσας.
Στην εισήγησή του στο συνέδριο της Θεσσαλονίκης ο Ranko Bugarski αναφέρεται αποκλειστικά σχεδόν στο περιεχόμενο ψηφίσματος στο οποίο κατέληξαν τον περασμένο Μάρτιο στο Σαράγιεβο εισηγητές συνεδρίου με θέμα «Γλώσσα και εθνικισμός». Στο ψήφισμα τονίζεται η αναγκαιότητα χρήσης μιας κοινής πολυκεντρικής γλώσσας στην περιοχή, με «ποικιλία γλωσσική», που όμως δεν θα επηρεάζει την ομαλή επικοινωνία μεταξύ των ομιλητών των διαφορετικών χωρών, έτσι ώστε να απαιτείται η θέσπιση τεσσάρων επίσημων γλωσσών. Στο ψήφισμα διευκρινίζεται ότι ενδεχόμενος διαχωρισμός θα προκαλέσει σειρά αρνητικών επιπτώσεων με αρνητικές κοινωνικές, πολιτιστικές και πολιτικές συνέπειες, όπως ο επικίνδυνος διαχωρισμός των μαθητών σε πολυεθνικές περιοχές ανά εθνικότητα, με βάση τις φερόμενες διαφορετικές μητρικές γλώσσες, εξ ολοκλήρου περιττές αλλά δαπανηρές «μεταφράσεις» σε δικαστικές διαδικασίες, προβλήματα λειτουργίας στην κρατική διοίκηση και τα Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης, η επιβολή της γλώσσας ως μέσου επιβεβαίωσης της πολιτικής πίστης κ.λπ.. Καλεί στην κατάργηση των γλωσσικών διακρίσεων στα εκπαιδευτικά και δημόσια ιδρύματα, τον σεβασμό στην ποικιλομορφία, τη διάλεκτο και την περιφερειακή χρήση, καθώς και την ελευθερία της ατομικής επιλογής.
Το συνέδριο που θα ολοκληρωθεί αύριο, Σάββατο, στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του ΑΠΘ είναι αφιερωμένο στη μνήμη του καθηγητή του ΑΠΘ και κορυφαίου γλωσσολόγου Μιχάλη Σετάτου (1929-2017), που διετέλεσε μέλος του ΔΣ του Ινστιτούτου από το 1973 έως το 2017.
Το συνέδριο είναι το τρίτο μιας σειράς ετήσιων διεθνών συνεδρίων για τη διαχρονική και διατοπική μελέτη της ελληνικής γλώσσας, που διοργανώνονται από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών και είναι αφιερωμένα εναλλάξ: (α) στην ετυμολογία της ελληνικής (2015, επόμενο: 2018), (β) στις γλωσσικές επαφές στα Βαλκάνια και στη Μικρά Ασία (2016, επόμενο: 2019), και (γ) στην Κοινή, στις κοινές και στη διαμόρφωση της κοινής νεοελληνικής (2017-2020).
03/11/2017 09:45
ΑΠΕ-ΜΠΕ
Θεσσαλονίκη