Ο πλανήτης οδεύει σήμερα στο πιο επικίνδυνο σημείο: Το τέλος της υπεροχής της Δύσης;

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η φυγή προς τα εμπρός που επιλέγει ο Εμανουέλ Μακρόν είναι δυστυχώς ο… πόλεμος: Πρέπει να σκεφτούμε μια «ευρωπαϊκή ασπίδα» έναντι των ρωσικών πυραύλων…

«Καιρός να τερματιστεί η αποτυχημένη φιλελεύθερη ηγεμονία που έφερε πολέμους και οικονομική κατάρρευση»: «Μανιφέστο» Όρμπαν κατά της ηγεσίας της Δύσης

H Χειμάρρα ανήκει στην Ευρώπη: Στη γειτονιά μας, τα Βαλκάνια, η εξωτερική πολιτική δεν γίνεται με μικροπολιτικούς υπολογισμούς και διπλωματικές προσθαφαιρέσεις…

Του ΧΡΗΣΤΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ 

Σε μία ανασκόπηση της παγκόσμιας ιστορίας κατά τον 15ο αιώνα, αυτό που θα έκανε ιδιαίτερη εντύπωση είναι η μειονεξία της Ευρώπης και της Βορείου Αμερικής έναντι των επιτευγμάτων των πολιτισμών της περιοχής που η Ευρώπη αποκαλούσε Ανατολή. Πλησίον της Ευρώπης, οι Οθωμανοί κυριαρχούσαν σε έναν χώρο που κάποτε ήταν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

• Στην Άπω Ανατολή, ήταν αδιαμφισβήτητη η κυριαρχία των Μινγκ με μία αλυσίδα επιτευγμάτων, όπως η απαγορευμένη πόλη. Η Ευρώπη βίωνε ακόμη τον ύστερο Μεσαίωνα, ταλαιπωρημένη από επιδημίες, δεισιδαιμονίες και διαρκείς συρράξεις. Η δε Βόρειος Αμερική ήταν ακόμη ένας ανεξερεύνητος για τους Ευρωπαίους αγριότοπος και, σε σύγκριση με τα νότια βασίλεια των Ίνκας, των Μάγιας και των Αζτέκων, έμοιαζε να βρισκόταν σε πρωτόγονη κατάσταση.

Μπορεί να έμοιαζε με φαντασιοπληξία τον 15ο αιώνα η σκέψη ότι ο δυτικός πολιτισμός θα μπορούσε να κυριαρχήσει στη μετέπειτα εξέλιξη της παγκοσμίας ιστορίας, είναι όμως γεγονός. Το ερώτημα, το οποίο πλανάται, είναι γιατί και πώς κυριάρχησε ο δυτικός πολιτισμός στους αιώνες που ακολούθησαν μέχρι σήμερα ή καλύτερα ποια ήταν τα ιδιαίτερα ποιοτικά στοιχεία της εντυπωσιακής υπεροχής της Δύσης κατά τους τελευταίους πέντε αιώνες;

Το ερώτημα αυτό ταράζει τα θεμέλια της άποψης που θέλει τις αυτοκρατορίες των Οθωμανών και των Κινέζων να εκλαμβάνονται ως ανώτερες οδηγώντας σε ένα άλλο ερώτημα: τι είναι τελικώς ισχύς στην παγκόσμια ιστορία; Γιατί αν εκληφθούν ως ανώτερες τότε τι ήταν αυτό που διέθετε ο δυτικός πολιτισμός που του έδωσε τη δυνατότητα να κυριαρχήσει; Και εάν επεκτείνουμε το αρχικό ερώτημα, μπορούμε σήμερα να συζητήσουμε εάν η Δύση βρίσκεται σε τροχιά υποχώρησης; Με άλλα λόγια, ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε στη Δυτική Ευρώπη με την Αναγέννηση, τη Μεταρρύθμιση και τον Διαφωτισμό και επεξετάθη με ταχυτάτους ρυθμούς σε όλο σχεδόν τον πλανήτη, προκαλώντας επαναστατικές αλλαγές, βιομηχανική και τεχνολογική πρόοδο, παγκόσμιες αυτοκρατορίες, πνέει τα λοίσθια;

Η απάντηση στα πιο πάνω ερωτήματα προϋποθέτει βεβαίως την κατανόηση των αιτιών που οδήγησαν στην πτώση των άλλων πολιτισμών, την ίδια εποχή που ανεδύετο η Δύση ως η κυρίαρχη δύναμη στον πλανήτη. Πιστεύω ότι όσο εύκολο είναι σήμερα να αναλύσουμε την πτώση μεγάλων πολιτισμών στην Ιστορία, άλλο τόσο δύσκολο είναι να αποτραπεί η πτώση του δυτικού πολιτισμού, γιατί όλες οι εκτιμήσεις για την κατάρρευση μεγάλων πολιτισμών έγιναν εκ των υστέρων και, ακόμη περισσότερο, η πτώση τους έγινε με ταχυτάτους ρυθμούς σε σύντομο χρονικό διάστημα και με διαφορετικούς παράγοντες να ενεργούν κάθε φορά. Οι πολιτισμοί είναι μεν πολύπλοκα συστήματα πλην όμως εξαιρετικώς προσαρμοστικά στις χωροχρονικές διακυμάνσεις της ιστορίας.

• Μαρξιστές ιστορικοί, όπως ο Έρικ Χομσπάουμ, υποστήριξαν ότι η ισχύς της Δύσης υπήρξε προϊόν της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού. Η διανοητική δύναμη όμως αυτού του επιχειρήματος αποδυναμώνεται αν λάβουμε υπ’ όψιν ότι στις αρχές του 16ου αιώνος, όταν κρίθηκε η κυριαρχία της Δύσης, υπήρχαν ισχυρές αυτοκρατορίες, όπως η Οθωμανική και η Κινεζική, αλλά καμία εξ αυτών δεν απέτρεψε τη ραγδαία άνοδο της Δύσης.

Στο σημείο αυτό τείνω να συμφωνήσω με τον Βρετανό ιστορικό Νάιαλ Φέργκιουσον, ο οποίος στο γνωστό σύγγραμμά του Civilization: The West and the Rest (2011), υποστηρίζει ότι «οι πολιτισμοί είναι πολύπλοκα προσαρμοστικά συστήματα τα οποία αποτελούνται από έναν πολύ μεγάλο αριθμό συστατικών που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και είναι οργανωμένα με ασύμμετρο τρόπο». Αυτά τα συστήματα μπορεί φαινομενικώς να θεωρούνται ότι λειτουργούν με έναν επαρκώς σταθερό τρόπο και ότι βρίσκονται σε κατάσταση ισορροπίας, στην πραγματικότητα, όμως, διαρκώς προσαρμόζονται στις μεταβολές του χρόνου. Κάποτε μοιραίως εισέρχονται σε μια κρίσιμη φάση, η οποία μπορεί να δημιουργήσει καταστάσεις ανισορροπίας που οδηγούν, αυτό που μέχρι πρότινος φαινόταν σταθερό, στην πτώση.

Ο Φέργκιουσον υποστηρίζει ότι η Δύση από τις αρχές του 15ου αιώνος ανέπτυξε έξι βασικές έννοιες, τις οποίες οι άλλοι δεν διέθεταν: ανταγωνισμό, επιστήμη, δημοκρατία, ιατρική, καταναλωτισμό, και εργασιακή ηθική. Ο ανταγωνισμός οδήγησε στην ανάπτυξη του καπιταλισμού. Η επιστήμη αφενός προσέφερε στρατιωτικό πλεονέκτημα και αφετέρου βοήθησε στην ορθολογική κατανόηση του φυσικού κόσμου.

• Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας λειτούργησαν ως βάση για την ισχυρή θεμελίωση του κράτους δικαίου αλλά και για ανάπτυξη της δυτικής μαζικής δημοκρατίας. Η ιατρική επιμήκυνε το όριο της ζωής βελτιώνοντας αισθητώς τις συνθήκες διαβίωσης. Η κατανάλωση οδήγησε στη βιομηχανική επανάσταση, αφού άρχισε πλέον να παίζει κεντρικό οικονομικό ρόλο. Τέλος, η εργασιακή ηθική, επηρεασμένη από τον προτεσταντισμό, απετέλεσε έναν συνδετικό ιστό που έδωσε συνοχή και αποτελεσματικότητα στις προαναφερθείσες έννοιες.

Βεβαίως η πορεία ανόδου και κυριαρχίας της Δύσης δεν ήταν άσπιλη και αναίμακτη. Το κρίσιμο όμως ερώτημα είναι κατά πόσον η Δύση απώλεσε το μονοπώλιό της πάνω σε αυτές τις έννοιες κι αν ναι, τότε μήπως οδεύουμε προς το τέλος της υπεροχής της Δύσης; Το ερώτημα αυτό προκύπτει από κάποιες ισχυρές ενδείξεις.

Η οικονομική αδυναμία της Αμερικής έναντι της Κίνας διευρύνεται. Η Αμερική εξαρτάται από τα κεφάλαια της ανατολικής Ασίας. Στην Ευρωζώνη η πολιτική και οικονομική κρίση δεν λέει να κοπάσει. Παραλλήλως δε, η δυναμική της Ρωσίας, της Κίνας, της Ινδίας και της Βραζιλίας ενισχύεται. Υπάρχει όμως μία τεράστια διαφορά ανάμεσα στη Δύση και τους υπόλοιπους, που ήταν και παραμένει, θεσμική. Τόσο η δυναμική που ανέπτυξε η Ευρώπη τον 16ο αιώνα όσο και αυτή της Αμερικής στον 20ό δεν ήταν αποκλειστικώς οικονομική. Είχε μεγάλο ανθρωπολογικό βάθος.

• Το άτομο έγινε αξία στη Δύση και αυτή η διαδικασία οδήγησε στην ανάπτυξη θεσμικών μηχανισμών που την ανέδειξαν, προσδίδοντάς της σταθερότητα και κυρίως ευελιξία, προσαρμογή, τη μοναδική ικανότητα της αυτοκριτικής. Είναι αυτές οι ιδιότητες που, έστω προς το παρόν, απουσιάζουν από τις πανίσχυρες οικονομίες της Ασίας. Συνεπώς είναι πολύ δύσκολο να είμαστε βέβαιοι ότι η Δύση έφθασε στο τέλος της.

Με βάση όμως τη λογική της αέναης ανόδου και πτώσης των πολιτισμών θα συμφωνήσω με τη διατύπωση του αειμνήστου Παναγιώτη Κονδύλη: «Αν ο 20ός αιώνας σήμανε τη διάψευση της κομμουνιστικής ουτοπίας, ο 21ος, που θα είναι ο συγκλονιστικότερος και ο τραγικότερος της ανθρώπινης ιστορίας, θα χαρακτηρισθεί από την κατάρρευση της φιλελεύθερης».

Θα προσέθετα καταληκτικώς ότι από την οπτική των διευρυνόμενων πολυεπίπεδων ανισοτήτων ο πλανήτης οδεύει σήμερα στο επικίνδυνο σημείο που βρισκόταν πριν ξεσπάσει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος.

• Τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν απαραίτητα τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες των συνεργατών της.

Ο υπερεκτιμημένος κατοχικός ηγέτης που κατήντησε δουλος των ισλαμιστών της Άγκυρας