Χαβιέρ Θέρκας: «Στρατιώτες της Σαλαμίνας», η διφορούμενη καταδίκη του φασισμού…
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Aπό τη στιγμή που τέθηκε υπό συζήτηση το θέμα της διάσωσης της ιστορικής συλλογικής μνήμης εξελίχτηκε με σφοδρότητα και το αντίθετο ρεύμα: Αυτό που ισχυρίζεται ότι δεν υπάρχει τέτοιο θέμα γιατί η μνήμη είναι ατομική.
Οργανωμένα και με τη συμμετοχή διακεκριμένων συγγραφέων, ισχυρών εκδοτικών οίκων και ΜΜΕ ξεκίνησε η αποδιάρθρωση της προσπάθειας των κοινωνιών να κάνουν μια ενδοσκόπηση στο πρόσφατο παρελθόν τους με σκοπό την κατανόηση των γεγονότων, την επανεξέταση των πρωταγωνιστών και την αποκατάσταση των ιστορικών αδικιών. Δηλαδή, των νικητών που έγραψαν την Ιστορία και των έργων τους.
Στο πλαίσιο αυτής της αντιπαράθεσης, και «σαν έτοιμος από καιρό», ο Ισπανός Χαβιέρ Θέρκας έδωσε το «παρών» και το 2001 εξέδωσε το πασίγνωστο πλέον μυθιστόρημα του Στρατιώτες της Σαλαμίνας[1].
Σε αυτό το έργο ο συγγραφέας ουσιαστικά προτείνει στον αναγνώστη να ξεπεράσει την αποστροφή που ενδεχομένως προκαλεί ένας πραξικοπηματίας για να μπει κάτω στην σάρκα του και να παρατηρεί τα γεγονότα με διαφορετική και, συνήθως, επιεική ματιά. Συγχρόνως, του προτείνει να παρατηρεί με αυστηρότερη ματιά τους δημοκράτες ανατροπείς της τάξης που ξύπνησαν τους πρώτους από το λήθαργο και τους ανάγκασαν να αντιδράσουν.
- Σύμφωνα με την προσέγγισή του σε μια σύρραξη δεν υπάρχουν καλοί ή κακοί, θύματα ή θύτες: Όλοι ανεξαιρέτως είναι εξίσου συνυπεύθυνοι. Αυτοί που ξεσηκώθηκαν εναντίον της Β’ Δημοκρατίας και αιματοκύλησαν την Ισπανία είναι το ίδιο με αυτούς που έσπευσαν να την υπερασπιστούν. Γιατί ακόμα και η προσπάθεια καταπολέμησης του κακού αφυπνίζει το τέρας… Οι δήθεν εγγυητές της πάλαι ποτέ άρχουσας τάξης και οι δημοκράτες «ταραχοποιοί» που την «ανέτρεψαν» όχι μόνο αφομοιώνονται στο έργο του, αλλά αλλάζουν ρόλους με σκοπό να αντιμετωπίζουν από κοινού το λαϊκό δικαστήριο.
Ο Θέρκας ισχυρίζεται επανειλημμένα ότι απλώς προσπαθεί «να κατανοήσει το φαινόμενο του φασισμού». Άραγε ο Ραφαέλ Σάντσεζ Μάζας ─ο πρωταγωνιστής του έργου του, ένας από τους ιδρυτές της ισπανικής φασιστικής Φάλαγγας και ο εμπνευστής της δικτατορίας που αιχμαλώτησε την μοίρα των Ισπανών σαράντα χρόνια─ χρειαζόταν κατανόηση ή αποκατάσταση; Για ποιό λόγο ο βίος και η πολιτεία του εξωραΐζονται;
Το επιχείρημά του συγγραφέα είναι ότι όλοι έχουν το ίδιο δικαίωμα να μνημονεύονται από τους ανθρώπους, ό,τι και να έχουν κάνει, αν αυτό που επιδιώκεται είναι η, ναι μεν, υποκειμενική αλήθεια, αλλά στο κάτω-κάτω η μόνη εφικτή.
Γιατί, στο βάθος, αυτό που επιζητείται είναι η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών: «Η αποκατάσταση ενός φαλαγγίτη συγγραφέα δεν ήταν παρά η αποκατάσταση ενός συγγραφέα». Και όχι αυτό που ισχυρίστηκαν «Κάποιοι αφελείς, και κάποιοι φύλακες της αριστερής ορθοδοξίας, και επίσης κάποιοι ανόητοι, [που] κατήγγειλαν πως να αποκαταστήσεις ένα φαλαγγίτη συγγραφέα ήταν να αποκαταστήσεις (ή να ετοιμάσεις το έδαφος για την αποκατάσταση του) τον φασισμό» (σ. 22).
- Και συνδέει τη σκέψη του με τον υπαινιγμό ότι η άνοδος της αριστεράς στην πολιτική σκηνή επέφερε λογοκρισία και καταπίεση στην άσκηση των δικαιωμάτων των οπαδών της δεξιάς παράταξης. Κι αυτό γιατί αφθονούν οι μαρτυρίες της αριστερής πλευράς ενώ οι αντίθετες έχουν αποσιωπηθεί. Τα πράγματα αντιστράφηκαν με την αμφιλεγόμενη μεταπολίτευση, η δημοκρατία ατονεί και τα θύματα έγιναν θύτες.
Έπρεπε κάποιοι να τολμήσουν την άρση αυτής της λογοκρισίας υπερασπιζόμενοι το δικαίωμα της καινούριας γενιάς να γνωρίσει άγνωστες πλευρές των γεγονότων που εξακολουθεί να πλήττουν την κοινωνία. Και ο Θέρκας σήκωσε το γάντι.
Όμως, η προσπάθεια του να βρει ελαφρυντικά για τον Σάντσες και τους ομοϊδεάτες του είναι το λιγότερο θλιβερή. Προβληματίζει ότι για να «αποκαταστήσει την αλήθεια» και να αποδείξει την αντικειμενικότητα της θέσης του αντιπαραθέτει σε κάποια αληθινά πρόσωπα ─όπως είναι ο Σάντσες Μάζας ─ ένα φανταστικό ήρωα, τον δημοκράτη Αντόνι Μιράγιες, δηλαδή ένα ψέμα. Γιατί αυτό το πρόσωπο είναι μια επινόηση του συγγραφέα.
Επιπλέον, για να συνεισφέρει στην κατανόηση του ιστορικού προσώπου, ο Θέρκας κάνει τη διαφοροποίηση μεταξύ φάλαγγας και ναζισμού και, με αυτό τον τρόπο, προσπαθεί να απαλλάσσει το κίνημα που ίδρυσε ο Σάντσες Μάζας μαζί με τον Χοσέ Αντόνιο Πρίμο ντε Ριβέρα ─δυο αργόσχολοι αριστοκράτες που μισούσαν την ανάμειξη του λαού στην πολιτική─ από την ευθύνη των εγκλημάτων που διέπραξαν οι ομοϊδεάτες τους.
- Ισχυρίζεται δηλαδή ότι η ιδεολογία που έθρεψε και έδωσε άλλοθι στους πραξικοπηματίες που ανέτρεψαν την Β’ Δημοκρατία το 1936 διαστρεβλώθηκε… Ενώ αρχικά είχε κάτι το ονειροπόλο μέσα του και γι αυτό το λόγω είχε παρασύρει την αφελή νεολαία. Επίσης, ενοχοποιεί τους δημοκράτες επειδή με τις κοινωνικές και δομικές αλλαγές που εφάρμοσαν τάραξαν την ηρεμία της ανέκαθεν άρχουσας τάξης και ταρακούνησαν τα θεμέλια του πολιτικού συστήματος που επικρατούσε πριν.
Προσπαθεί, με λίγα λόγια, να βλέπει ο αναγνώστης τα γεγονότα με τα γυαλιά του πραξικοπηματία που δεν μπόρεσε να χωνέψει πως ο δικτάτορας παραμέρισε τους αριστοκράτες εμπνευστές του και τους αντικατέστησε με τους ένστολους.
Ο Θέρκας δεν πείθει όταν, για να παρουσιάσει τον εαυτό του ως συγγραφέας δημοκρατικών φρονημάτων, χαρακτηρίζει τον δικτάτορα Φράνκο ως «το στρουμπουλό, θηλυπρεπή, ανεπαρκή, πονηρό και συντηρητικό γαλονά» (σ. 86) που σφετερίστηκε τις ιδέες της φάλαγγας και επικράτησε στον πόλεμο. («Η Κωλαρού» ήταν το σεξιστικό επίθετο που του κόλλησαν οι δημοκράτες.)
- Ο δικτάτορας, έστω κι αν ήταν γραφικός, αποδείχτηκε ικανός διαχειριστής της νίκης του, και αμείλιχτος και αδυσώπητος μαγνήτης οπισθοδρομικών δυνάμεων. Επικράτησε σαράντα χρόνια, και οι πράξεις του μόνο γέλιο δεν προκαλούν. Και είχε όντως και το μισό πληθυσμό με το μέρος του. Όμως ο Θέρκας δεν μπορεί να κρύψει ότι η συμπάθειά του δεν βρίσκεται απερίφραστα με τους νικημένους, οι οποίοι «πήγαν γυρεύοντας».
Με αδιαμφισβήτητη ικανότητα στην αντιπαράθεση και για να προλάβει κάθε ένσταση στους ισχυρισμούς του ο Θέρκας χρησιμοποιεί το συνονόματο άλλο εγώ του ως επίμαχο αφηγητή. Έτσι, εκ του ασφαλούς, αποκαλεί τους κριτές του χαζούς, αν όχι υποκριτές. Και έτσι, «παρεμπιπτόντως», υπερασπίζεται επίσης το επιχείρημά του ότι η αλήθεια μπορεί να λέγεται μόνο στην μυθοπλασία και πουθενά αλλού.
Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς του, δεν υπήρχαν στην πραγματική ζωή άμεμπτες προσωπικότητες της αριστεράς που να άντεχαν στην αντιπαραβολή με τον Σάντσεζ Μάζας, που στο κάτω-κάτω «ποτέ δεν σκότωσε» (σ. 148), γιατί «όλοι οι ήρωες είναι πεθαμένοι» (σ. 199). Με θράσος υπαινίσσεται ότι ο δημοκράτης ποιητής Αντόνιο Ματσάδο μπορεί και να είχε αλλαξοπιστήσει αν είχε βρεθεί σε εθνικιστικό έδαφος τη στιγμή που ξέσπασε ο πόλεμος, αφού «οι φίλοι του δάσους» που προστάτεψαν τον Σάντσες όταν γλύτωσε από βέβαιο θάνατο στα χέρια των δημοκρατικών, λιποτάχτησαν με την πρώτη ευκαιρία αφού υπηρέτησαν ένα στρατό, το δημοκρατικό, στον οποίο δεν πίστευαν, αλλά έτυχε να βρεθούν σε δικό του έδαφος όταν ξέσπασε ο πόλεμος. Η αντάρα που ξεσήκωσε ο εμφύλιος, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς του Θέρκας, ανάγκασε τους πάντες να φορέσουν μια μάσκα και να πάρουν ένα όπλο. Αυτός ο ισχυρισμός τον βοηθά να αφαιρεί κάθε ίχνος ήθους σε όλους τους εμπλεκόμενους στον πόλεμο.
- Είναι αξιοσημείωτες οι προσπάθειες του συγγραφέα να δώσει άφεση αμαρτιών στους φασίστες που, αφού τους «κατανοεί», υπαινίσσεται ότι απλώς έσπευσαν να υπερασπιστούν το δικό τους παράδεισο όπως θα έκανε ο καθένας που νιώθει ότι απειλείται ο «πολιτισμός» (σ. 77-89). Πάντως ούτε η περιπλανώμενη Ισπανία, ούτε η εξόριστοι, ούτε οι λεγόμενοι εσωτερικοί εξόριστοι άξιζαν δυο γραμμές σε αυτό το βιβλίο.
Άραγε ο Χαβιέρ Θέρκας δεν διανοείται πόσο ανεχτικός είναι μπροστά στον φασισμό και στους εγκληματίες του πολέμου που κυριολεκτικά κατέστρεψαν την χώρα του και βρίσκει ελαφρυντικά για τις πράξεις τους, αναζητώντας δήθεν κατανόηση στο όνομα της αντικειμενικότητας και της αλήθειας;
Δεν ξέρω αν αυτό που προσπαθούσε να προτάξει ο συγγραφέας ήταν μια απειλή. Με άλλα λόγια ότι καλά ήταν τα πράγματα όπως ήταν: Ο δικτάτορας είχε αποβιώσει, ο πόλεμος είχε ξεχαστεί, η μεταπολίτευση είχε έλθει στα πράγματα, η δημοκρατία επικρατούσε, οι πεθαμένοι καλά ήταν εκεί που ήταν…
Τι ανάγκη υπήρχε να αναμοχλεύεται το παρελθόν και να αποτίνεται φόρο τιμής σε αμφισβητούμενους ήρωες;
- Ο κάθε καινούριος Σάντσες Μάζας μπορεί να ξυπνήσει από το λήθαργο του και να προβάλει επιχειρήματα ικανά να συσπειρώσουν τα καλά πατριωτικά παιδιά της κοινωνίας… Όπως και έγινε!
Το αποτέλεσμα του εγχειρήματος αυτού, της αναζήτησης της ιστορικής μνήμης, δεν υπήρξε μόνο η επιμονή από μεγάλο μέρος της κοινωνίας να αποκαλύψει την αλήθεια σαν ένα τρόπο να γεφυρωθούν επιτέλους οι κοινωνικοί διχασμοί που προκάλεσε ο εμφύλιος πόλεμος, ώστε να επουλωθούν οι πληγές που αυτά τα γεγονότα προκάλεσαν και να αποδοθούν ευθύνες. Το χειρότερο υπήρξε η αναβίωση του φασισμού. Άλλοι πιστεύουν ότι δεν συμφέρει σε κανέναν να σκαλίζονται οι πληγές και να ανοίγουν τα στόματα και τα αρχεία.
Έργα σαν το μυθιστόρημα του Θέρκας προσφέρουν άλλοθι και δίνουν φωνή στους αμετανόητους πραξικοπηματίες και στους ιδεολογικούς απογόνους τους. Η υποτιθέμενη κατανόηση συγκεκριμένων πρωταγωνιστών, επιλεκτικά χρήσιμων, καταντά να είναι η απολογία της εθνικής τραγωδίας. Και οι ποδηγέτηση συμπερασμάτων μεταλλάσσεται σε πλαστογραφία.
- Ίσως οι Στρατιώτες της Σαλαμίνας να ήταν μια προειδοποίηση. Αν ήταν έτσι έχουν περάσει δεκαεφτά χρόνια από τότε που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά και τα γεγονότα δεν διέψευσαν το συγγραφέα: Ο φασισμός επανήλθε δριμύτατος.
Και αυτό που υπάρχει εκ μέρος του Θέρκας είναι μια ασαφής και αμφισβητήσιμη καταδίκη των εγκλημάτων που διέπραξε και εξακολουθεί να διαπράττει εις βάρος της κοινωνίας αυτή η ιδεολογία: Ένα «ναι μεν» με πληθώρα μεροληπτικά «αλλά».
[Javier Cercas, Soldados de Salamina, Tusquets Editores, Barcelona, 2001, 209 pp.]
[1] Υπάρχει μετάφραση στα Ελληνικά της Ελισώ Λογοθέτη από τις εκδόσεις Πατάκη. Ο αριθμός της σελίδας που αναγράφεται στο άρθρο αντιστοιχεί στην ισπανική έκδοση. Μεταφράζουμε από το πρωτότυπο.
- Τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν απαραίτητα τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες των συνεργατών της.
Το πληκτρολόγιο του Ι.Κ. αποδεικνύεται πως είναι εξίσου καταστροφικό με ένα καλάσνικοφ…