“Κοινωνικό κεκτημένο”, “νεοφιλελευθερισμός” και το “δόγμα Τ.Ι.Ν.Α.”: Απάντηση η “κεντροαριστερά”
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Με δεδομένο ότι ο «νεοφιλελευθερισμός» βάλλει κατά των «κοινωνικών δικαιωμάτων» και με αναφορά στο κράτος δικαίου που εισήγαγε και θεσμοθέτησε το «αμιγώς αστικό κράτος», χρήσιμα είναι να λεχθούν τα εξής:
Ο σύγχρονος νομικός και πολιτικός πολιτισμός εισάγει την Αρχή του Κράτους Δικαίου για μια δικαιοκρατικά οργανωμένη εξουσία, που από τη συγκρότηση και αποστολή της, πρέπει να είναι:
- α) κανονιστικά οριοθετημένη και
- β) θεσμικά αντισταθμισμένη.
Η οργάνωση και αντιστάθμιση των εξουσιών προκύπτει μέσα από τη διάκριση των λειτουργιών. Αυτή η διάκριση επιβάλει στα κρατικά Όργανα να δρουν μόνο βάσει των αρμοδιοτήτων που τους απονέμονται από το Σύνταγμα και φυσικά από τους προβλεπόμενους (από το Σύνταγμα) Νόμους.
Ωστόσο η Αρχή του Κράτους Δικαίου δεν είναι μονοσήμαντη. Εκφράζεται ποικιλοτρόπως στις σύγχρονες κοινωνίες και ειδικότερα μέσω της δικαιοδοτικής λειτουργίας διαμορφώνει Αρχές Ασφάλειας Δικαίου, όπως είναι η Αρχή της Δικαιολογημένης Εμπιστοσύνης του Πολίτη, η Αρχή του Απρόσωπου Χαρακτήρα των Νομοθετικών και Κανονιστικών Πράξεων, η Αρχή της Νομιμότητας και η Αρχή της Αναλογικότητας.
Η συγκρότηση της Πολιτείας δεν αφορά μόνο στη διάκριση των λειτουργιών. Αφορά και στη θέσπιση δικαιωμάτων, πολλά των οποίων εντάσσονται στο σκληρό πυρήνα –μη αναθεωρητέο, συνταγματικών κανόνων και προσδιορίζουν σε μέγιστο βαθμό τον πολιτισμό που πρέπει να χαρακτηρίζει όχι μόνο τις σχέσεις του κράτους προς τον πολίτη, αλλά και των πολιτών μεταξύ τους.
- ειδικότερα ως προς τα δικαιώματα
Η νομική επιστήμη και η κρατούσα πολιτική άποψη του «λεγόμενου δυτικού πολιτισμού», έχουν διαμορφώσει από την Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση, την παραδοσιακή «τριπλή διάκριση» των συνταγματικών δικαιωμάτων. Έτσι, τα δικαιώματα διακρίνονται σε «ατομικά», «πολιτικά» και «κοινωνικά». Αυτή είναι η βασική διάκριση των θεμελιωδών δικαιωμάτων όπου:
- α) τα ατομικά χαρακτηρίζονται ως status negativus,
- β) τα πολιτικά χαρακτηρίζονται ως status activus και
- γ) τα κοινωνικά χαρακτηρίζονται ως status positivus. Τι σημαίνουν οι χαρακτηρισμοί αυτοί; Οι χαρακτηρισμοί αυτοί σημαίνουν τα παρακάτω:
1) Τα ατομικά δικαιώματα προκύπτουν από την «αρνητική κατάσταση» (status negativus), όπου το περιεχόμενο των δικαιωμάτων αυτών, είναι «αρνητικό». Δηλαδή, γεννάται αξίωση η οποία επιβάλει την «αποχή» της κρατικής εξουσίας από επεμβάσεις. Αναφερόμαστε σε πεδίο δικαιωμάτων εντός του οποίου τα άτομα δρουν ελευθέρως. Ως εκ τούτου τα δικαιώματα αυτά είναι και «αμυντικά δικαιώματα», όπου ο φορέας του δικαιώματος αμύνεται κατά των επεμβάσεων του κράτους. Το κράτος δε, δεν μπορεί να επέμβει σε επίπεδο τέτοιας έκτασης, ώστε να θίγεται ο πυρήνας του δικαιώματος. Ο πυρήνας του δικαιώματος είναι απρόσβλητος. Το δικαίωμα αυτό δεν μπορεί να θίξει ο «νεοφιλελευθερισμός». Άλλωστε η ελευθερία στην οικονομική δράση αφορά έννομο αγαθό, αρκεί να υφίσταται ο υγιής ανταγωνισμός και η κατάργηση της δεσπόζουσας θέσης στην αγορά. Παρεμπιπτόντως δε, «υπερφορολόγηση» και «νεοφιλελευθερισμός» αφορούν ασυμβίβαστες έννοιες. Και τούτο για να μην αποδίδουμε «επαχθή δημοσιονομικά βάρη» στις «πολιτικές του νεοφιλελευθερισμού».
2) Τα πολιτικά δικαιώματα προκύπτουν από την «ενεργητική κατάσταση» (status activus) όπου το περιεχόμενο των δικαιωμάτων αυτών, είναι «ενεργητικό». Δηλαδή, τα άτομα έχουν δικαίωμα συμμετοχής στην άσκηση της κρατικής εξουσίας. Συνήθως υφίσταται σύγχυση ανάμεσα στα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, καθόσον ιστορικώς κατακτήθηκαν συγχρόνως και εδράζονται στις ιστορικές επαναστάσεις που προαναφέρονται, ήτοι στην Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση. Πρέπει όμως να διευκρινιστεί ότι τα ατομικά δικαιώματα διακηρύχθηκαν για να αφορούν τον «άνθρωπο», ενώ τα πολιτικά δικαιώματα διακηρύχθηκαν για να αφορούν τον «πολίτη».
- Υπ’ όψιν δε ότι στο ελληνικό συνταγματικό δίκαιο το ανώτατο όργανο του κράτους συγκροτείται από πολίτες και όχι από το λαό ευρύτερα. Το ανώτατο όργανο είναι συλλογικό και αφορά στο εκλογικό σώμα. Έτσι στον κάθε πολίτη ανήκει το αυτό ποσοστό κυριαρχίας.
Ο «νεοφιλελευθερισμός» δεν μπορεί να θίξει ούτε αυτό το δικαίωμα, καθόσον το βάθρο του όλου συστήματος εδράζεται στη Δημοκρατική Αρχή. Ελευθερία δε στην οικονομική δράση χωρίς την θεμελιώδη αξία της Δημοκρατικής Αρχής είναι έννοιες ασυμβίβαστες.
3) Τα κοινωνικά δικαιώματα προκύπτουν από την «θετική κατάσταση» (status positivus), όπου το περιεχόμενο των δικαιωμάτων αυτών είναι «θετικό». Δηλαδή, τα άτομα ως φορείς του δικαιώματος απαιτούν από το κράτος ορισμένες κοινωνικές παροχές. Ως εκ τούτου το κράτος επιβάλλεται να προβεί σε θετική ενέργεια για την υλοποίηση «συγκεκριμένου έννομου αγαθού».
Από τη θεωρία και την πρακτική των κοινωνικών δικαιωμάτων προκύπτει ότι το κοινωνικό κράτος έχει καθήκον να αποβλέπει έτσι, ώστε η τυπική ελευθερία, αλλά και η ισότητα να αποκτούν ουσιαστικό περιεχόμενο. Συνεπώς, τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου επιβάλλεται να τελούν υπό την αιγίδα του κράτους.
Τα «κοινωνικά δικαιώματα» όμως δεν έχουν κατ’ αρχήν δυνατότητα αξίωσης και πραγματικής προσφυγής ενώπιον των δικαιοδοτικών Οργάνων (ενώπιον δηλαδή της διακεκριμένης λειτουργίας της δικαιοσύνης). Αυτή η αποδυνάμωση δικαιώματος και η σχετικοποίηση του δικαιώματος, παρέχει το «έδαφος» για την εφαρμογή των «δογμάτων» του «νεοφιλελευθερισμού». Η αποδυνάμωση δε αυτή έχει παραχωρηθεί από το «αμιγώς αστικό κράτος».
- το κοινωνικό κεκτημένο
Ας εστιάσουμε στην Ελλάδα. Με βάση τα προαναφερόμενα η πολιτική και συνταγματική τάξη στην Ελλάδα δημιουργεί το περίγραμμα του κράτους δικαίου του «κοινωνικού κεκτημένου».
Το «κοινωνικό κεκτημένο» παρά την τυπική αναγνώρισή του από τους συνταγματικούς κανόνες, δεν συνεπάγεται και εξαναγκασμό του κράτους. Πράγματι υφίσταται αυτή η «αντίφαση». Και τούτο γιατί το ιδρυθέν δικαίωμα δεν παράγει αυτοδικαίως και δικαίωμα αξίωσης. Ο εκάστοτε δε Κοινός Νομοθέτης έχει τη δυνατότητα να διαμορφώσει κανόνες που μπορεί να μεταβάλουν τα κοινωνικοικονομικά δεδομένα. Ως εκ τούτου:
α) Το δικαίωμα στην παιδεία (άρθρο 16 του Συντάγματος),
β) το δικαίωμα στη μητρότητα (άρθρο 21 παρ. 1 του Συντάγματος),
γ) το δικαίωμα για την προστασία της παιδικής ηλικίας (άρθρο 21 παρ. 1 του Συντάγματος)
δ) το δικαίωμα για την προστασία της οικογένειας (άρθρο 21 παρ. 1 του Συντάγματος)
ε) το δικαίωμα των ατόμων για τα οποία θα πρέπει να υπάρξει ειδική φροντίδα του κράτους π.χ. πολύτεκνες οικογένειες, ανάπηροι πολέμου και όσοι πάσχουν από ανίατη σωματική ή πνευματική νόσο (άρθρο 21 παρ. 2 και 6 του Συντάγματος),
στ) το δικαίωμα στην υγεία (άρθρο 21 παρ. 3 του Συντάγματος)
ζ) το δικαίωμα για την απόκτηση κατοικίας (άρθρο 21 παρ. 4 του Συντάγματος),
η) το δικαίωμα στην εργασία (άρθρο 22 παρ. 1 του Συντάγματος),
θ) το δικαίωμα για κοινωνική ασφάλιση (άρθρο 22 παρ. 4 του Συντάγματος),
ι) το δικαίωμα για την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος (άρθρο 24 παρ. 1 του Συντάγματος), αφορούν θεσπισμένα μεν και αναγνωρισμένα κοινωνικά δικαιώματα, χωρίς όμως, καταρχήν, δυνατότητα για την κατευθείαν αξίωσή τους από την πλευρά του προστατευόμενου ανθρώπου.
Ως εκ τούτου προκύπτει η σχετικοποίηση των κοινωνικών δικαιωμάτων, όχι μόνο γιατί οι συνταγματικές διατάξεις δεν μπορούν να κατοχυρώσουν με τη μορφή εγγύησης τις ήδη παρασχεθείσες παροχές, αλλά και γιατί η κατευθείαν αξίωση ενώπιον των Δικαστηρίων δεν παρέχει την προϋπόθεση της λεγόμενης «ενεργητικής νομιμοποίησης» για τον ενάγοντα και της λεγόμενης «παθητικής νομιμοποίησης» για τον εναγόμενο, που εν προκειμένω μπορεί να είναι το κράτος ή όποιος άλλος φορέας δημοσίας εξουσίας.
Βεβαίως ζητήματα που αφορούν στην προστασία του περιβάλλοντος και στην κοινωνική ασφάλιση, ακόμη και στην εργασία στο δημόσιο τομέα, μπορεί υπό προϋποθέσεις (εφόσον συντρέχει άμεσο, ειδικό και ενεστώς έννομο συμφέρον), να ζητηθεί ακύρωση πράξης ή άλλως ακύρωση σιωπηρής άρνησης που εκδηλώθηκε μετά από αίτηση οφειλόμενης νόμιμης ενέργειας. Ωστόσο και στην περίπτωση αυτή υφίσταται η προαναφερόμενη σχετικοποίηση προστασίας στη σχέση του «αιτούντος» ως προς τον «καθού».
- το ενωσιακό κεκτημένο
Ας εστιάσουμε, εν συνεχεία, και στην ευρωπαϊκή τάξη πραγμάτων. Στη Συνθήκη της Λισαβόνας εισάγεται η Αρχή του Κράτους Δικαίου με το άρθρο 2 ΣΕΕ, με βάση το οποίο στο ευρωπαϊκό ενωσιακό δίκαιο η Ευρωπαϊκή Ένωση βασίζεται στις αξίες του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της ισότητας, του κράτους δικαίου και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενώ με το άρθρο 3 ΣΕΕ η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ως σκοπό να προάγει όχι μόνο την ειρήνη (ιδιαίτερο έννομο αγαθό), αλλά και την ευημερία των λαών της, αποβλέπουσα παραλλήλως και στο αγαθό της κοινωνικής συνοχής.
Περαιτέρω στο ευρωπαϊκό ενωσιακό δίκαιο εισάγεται το κοινωνικό κράτος δικαίου με προτεραιότητα συνδρομής σε αυτόν που έχει ανάγκη και με στόχο την άρση των κοινωνικών ανισοτήτων, ενώ στοχεύει στην δίκαιη επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων. Ειδικότερα με βάση το άρθρο 6 ΣΕΕ υπ’ όψιν ότι:
- Η Ένωση αναγνωρίζει τα δικαιώματα, τις ελευθερίες και τις αρχές που περιέχονται στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης της 7ης Δεκεμβρίου 2000, όπως προσαρμόσθηκε στις 12 Δεκεμβρίου 2007, στο Στρασβούργο, ο οποίος έχει το ίδιο νομικό κύρος με τις Συνθήκες.
- Η Ένωση προσχωρεί στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών, ενώ η προσχώρηση στην εν λόγω Σύμβαση δεν μεταβάλλει τις αρμοδιότητες της Ένωσης όπως ορίζονται στις Συνθήκες.
- Η Ένωση αναγνωρίζει τα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως κατοχυρώνονται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών και όπως απορρέουν από τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών, και αποτελούν μέρος των γενικών αρχών του δικαίου της Ένωσης.
- το συμπέρασμα και το «δόγμα Τ.Ι.Ν.Α.»
Από τα προαναφερόμενα προκύπτουν τα εξής:
- Ως προς την εσωτερική έννομη τάξη τα κοινωνικά δικαιώματα ως «κοινωνικό κεκτημένο», παρά το ότι ιδρύονται με τους συνταγματικούς κανόνες, εν τούτοις σχετικοποιείται η δυνατότητα επιβολής τους και επ’ αυτού ευρίσκει έρεισμα η πολιτική αποδυνάμωση του δικαιώματος.
- Ως προς την ευρωπαϊκή ενωσιακή έννομη τάξη ο σεβασμός αλλά και η προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων ως «ενωσιακό κεκετημένο», συνιστά (κατά το άρθρο 29 ΣΕΕ) προϋπόθεση ένταξης κράτους, ως κράτους μέλους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ ιδρύονται και πρόνοιες (βλ. άρθρο 7 ΣΕΕ) απειλής αναστολής συμμετοχής δικαιωμάτων κράτους μέλους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, εφόσον διαπιστωθεί σαφής κίνδυνος σοβαρής παραβίασης των ιδρυθέντων δικαιωμάτων. Παρά ταύτα τα κοινωνικά δικαιώματα και στην ευρωπαϊκή ενωσιακή έννομη τάξη σχετίζονται με τις πολιτικές των κρατών μελών, χωρίς όμως «άμεση» προστασία.
Κατάληξη των προαναφερομένων είναι ότι το «κοινωνικό κεκτημένο» όσον αφορά στην «εσωτερική έννομη τάξη», και στην «ευρωπαϊκή ενωσιακή έννομη τάξη», αφορά υφιστάμενους κανόνες. Οι κανόνες όμως αυτοί επειδή σχετικοποιούνται λόγω της έλλειψης της κατ’ ευθείαν αξίωσής τους, καθιστούν σαφές ότι η προστασία του ανθρώπου ως φορέα δικαιωμάτων υπάγεται στην πολιτική βούληση της εκάστοτε άρχουσας ιδεολογίας. Στην υπαγωγή δε αυτή ευρίσκει κατ’ αρχήν έρεισμα «νομιμοποίησης» ο «νεοφιλελευθερισμός». Επ’ αυτής δε της «νομιμοποίησης» εδράζεται το «δόγμα Τ.Ι.Ν.Α.» (There Is No Alternative), ότι δηλαδή δεν υπάρχει εναλλακτική ή άλλως ότι βρισκόμαστε ενώπιον μονόδρομου.
- η «κεντροαριστερά» ως απάντηση στο «δόγμα Τ.Ι.Ν.Α.»
Παρά ταύτα, προοδευτική κατεύθυνση, επιλεγόμενη και ως «κεντροαριστερά», μπορεί να αναδειχθεί εντός του όλου συστήματος (του «αμιγώς αστικού κράτους»), προκειμένου να αποκτήσουν ουσιαστικό περιεχόμενο τα «κοινωνικά δικαιώματα». Η πολιτική για μια προοδευτική κατεύθυνση μπορεί να προκύψει με την ανένδοτη υπεράσπιση και ισχυροποίηση των δύο προαναφερομένων εννόμων αγαθών: των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων. Προς την κατεύθυνση δε αυτή οι κοινωνίες και η πολιτική εκπροσώπηση που υπηρετούν τα δικαιώματα αυτά, μπορούν να καταστούν πλειοψηφικό ρεύμα και να αναδείξουν ως άρχουσα ιδεολογία το παρεμβατικό κοινωνικό κράτος δικαίου, ως θεσμικό αντιστάθμισμα ανάμεσα στο εκκρεμές: της κοινωνικής συνοχής και της ελεύθερης αγοράς.
* Ο Πέτρος Μηλιαράκης δικηγορεί στα Ανώτατα Ακυρωτικά Δικαστήρια της Ελλάδας και στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια του Στρασβούργου και του Λουξεμβούργου (ECHR και GC- EU).
- Τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν απαραίτητα τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες των συνεργατών της. Επίσης απαγορεύεται δια νόμου η αναδημοσίευση των σχολίων χωρίς τη γραπτή έγκριση της ιστοσελίδας.
Αλλαγή πολιτικής με τους εργαζόμενους: Πλήρωσαν το μεγαλύτερο μερίδιο της καταστροφής