Ο φιλελληνισμός στις ΗΠΑ το 1821: Η Επιτροπή Ελληνικών Σχολείων και ο αγώνας για την Παιδεία
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Του Βασιλείου Κουδούνη
Το φαινόμενο του φιλελληνισμού κατά τον αγώνα της εθνικής παλιγγενεσίας δεν περιορίστηκε στον ευρωπαϊκό χώρο. Από την έναρξη ήδη της Ελληνικής Επανάστασης ένα δυναμικό ρεύμα πολυσχιδούς συμπαράστασης εκδηλώθηκε και στις ΗΠΑ, οι οποίες, μόλις λίγα χρόνια πριν, είχαν ένοπλα και αιματηρά κατακτήσει τη δική τους ανεξαρτησία από την κραταιά Βρετανική Αυτοκρατορία.
Είχε προηγηθεί η δημοσίευση σε αμερικανικά έντυπα των αλλεπάλληλων εκκλήσεων κορυφαίων Ελλήνων ηγητόρων και διανοουμένων (Πετρ. Μαυρομιχάλης, Θεόδ. Κολοκοτρώνης, Αδ. Κοραής κ.ά).
Η φιλελληνική κινητοποίηση δε διέκρινε, όμως, την αμερικανική κοινωνία στην ολότητά της. Συγκεκριμένα, αφορούσε παράγοντες της οικονομικής, θρησκευτικής και πνευματικής ζωής μόνο στο επίπεδο της ιδιωτικής ευαισθητοποίησης και πρωτοβουλίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, καθώς πύκνωναν οι ειδήσεις από το πεδίο της μάχης, αλλά και οι εκκλήσεις για παροχή υποστήριξης, συγκροτήθηκαν επιτροπές ανδρών και γυναικών σε διάφορες πόλεις και κωμοπόλεις της Αμερικής για την πραγματοποίηση εράνων, την αποστολή εθελοντών, την υιοθεσία, σε ορισμένες περιπτώσεις, ορφανών ελληνόπουλων κ.λπ.
Η πολιτική ηγεσία, αντίθετα, παρά τη συμπάθεια για τον ελληνικό αγώνα που εξέφραζαν μεμονωμένα στελέχη του Κογκρέσου, είχε επιλέξει τότε την αυστηρή ουδετερότητα στην εξωτερική της πολιτική, εξαιρώντας μόνο τις υποθέσεις των κρατών της αμερικανικής ηπείρου. Πέρα από μία διακήρυξη της υποστήριξης στο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των λαών από τον Πρόεδρο James Monroe (1822), η Κυβέρνηση δεν προέβη σε οποιαδήποτε επίσημη και ουσιαστική εμπλοκή στο ελληνικό ζήτημα, για να μη ζημιωθούν, μέσα από μία ρήξη με την “Ιερά Συμμαχία” και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα εμπορικά συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Μεσόγειο.
Στο παρόν κείμενο εστιάζω στην ”Επιτροπή Ελληνικών Σχολείων”, που δημιουργήθηκε το 1829 στη Νέα Υόρκη (αίθουσα Ιστορικής Εταιρείας), με κεντρικό σκοπό την κατάστρωση ενός σχεδίου1 για την προώθηση της δημόσιας σχολικής εκπαίδευσης στο αναδυόμενο ελληνικό κράτος. Πρόκειται για μία αξιοσημείωτη εκπαιδευτική πρόταση, η οποία δημοσιεύτηκε το Μάιο του 1829, παράλληλα με μία επιστολή-έκκληση προς τους πολίτες των Η.Π.Α. να συνεργήσουν στην προσπάθεια υλοποίησής της.
Η εν λόγω Επιτροπή απαρτιζόταν από διαπρεπείς μορφές της αμερικανικής δημόσιας ζωής. Είχε πρόεδρο τον Albert Gallatin (1761–1849) και ταμία τον Arthur Tappan (1786–1865). Ο Gallatin ήταν μία πολυεδρική προσωπικότητα. Εντρύφησε στην εθνολογία και τη γλωσσολογία, ενώ παράλληλα διατέλεσε διπλωμάτης και βουλευτής. Το 1831 πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, με δεδηλωμένο σκοπό την παροχή ακαδημαϊκής εκπαίδευσης στην εργατική και την εμπορική τάξη καθώς και στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα.
Από την έκρηξη ήδη της ελληνικής επανάστασης είχε εκφράσει φιλελληνικό ενδιαφέρον. Ο Tappan, από την άλλη πλευρά, βαθιά θρησκευόμενος καλβινιστής, έχει αφήσει ανεξίτηλη τη σφραγίδα του όχι μόνο στον επιχειρηματικό τομέα, αλλά και στην εκπαίδευση ιδρύοντας σχολικά ιδρύματα. Ταυτόχρονα ανέπτυξε έντονη φιλανθρωπική δραστηριότητα, που δεν περιορίστηκε ούτε και από τη σοβαρή οικονομική κρίση του 1837(panic of 1837). Επιπρόσθετα, πρωταγωνίστησε και στο κίνημα για την κατάργηση της δουλείας, προκαλώντας την οργή του εγχώριου κατεστημένου.
Στην πρόταση, αναλυτικότερα, της Επιτροπής για την εκπαίδευση στην Ελλάδα περιλαμβάνεται η ίδρυση ενός “Γυμνασίου-Λυκείου” (High School) ή μιας “Εθνικής Ακαδημίας”, όπου νέοι θα μπορούν να εκπαιδεύονται στη διεύθυνση δημοτικών σχολείων και στη διδασκαλία. Επίσης, γίνεται λόγος και για την κατάρτιση σε χρήσιμα επαγγέλματα.
Παράλληλα, εκδηλώνεται ενδιαφέρον για την αξιοποίηση των γυναικών και την αναβάθμιση της κοινωνικής τους θέσης, αφού κρίνεται “αναγκαία η γυναικεία ευφυΐα και αρετή για τη δόξα και ευτυχία ενός έθνους”, μέσα από ένα δευτεροβάθμιο δημόσιο Σχολείο Θηλέων, του οποίου βασικός σκοπός θα είναι η κατάρτιση διδασκαλισσών. Για τη στοιχειώδη εκπαίδευση προτείνεται η σύσταση δημοτικών σχολείων, που θα αποτελούν πρότυπα χρήσης των πιο έγκυρων διδακτικών μεθόδων.
Η τελεσφόρηση των παραπάνω μέτρων συνδέεται από τους συντάκτες του σχεδίου πρωτίστως με την ανάγκη της έκδοσης και της διανομής δωρεάν σχολικών βιβλίων στην ελληνική γλώσσα, καθώς και άλλων πονημάτων συναφών με την εκπαιδευτική πράξη. Ακολουθεί μία ενδιαφέρουσα επιστολή – αίτηση προς τους Αμερικανούς πολίτες να συμπαρασταθούν οικονομικά σ’ αυτή τη συλλογική, φιλελληνική πρωτοβουλία. Παρακάτω παρουσιάζω ακροθιγώς βασικά σημεία της, όπου είναι εύγλωττη μια προσπάθεια συγκινησιακής φόρτισης της κοινής γνώμης και ανάδειξης των πρακτικών πλεονεκτημάτων του σχεδίου.
Καταρχάς, η Επιτροπή εκφράζει την πεποίθηση ότι το “φωτισμένο” αμερικανικό έθνος αναγνωρίζει ως αυτονόητη τη σημασία που έχει η προώθηση της δημόσιας σχολικής εκπαίδευσης. Έπειτα, σημειώνει ότι ο προσφορότερος τρόπος για να εκφραστεί ο υπάρχων έντονος φιλελληνισμός συνίσταται στην προσπάθεια για τη διάχυση στους Έλληνες της πλούσιας κοινής γνώσης που οι ίδιοι οι Αμερικανοί διαθέτουν.
“Γνώση και ήθος αποτελούν ένα κεφάλαιο της ατομικής και εθνικής αξίας, που μπορεί να συσσωρεύεται από γενιά σε γενιά” υποστηρίζουν οι συντάκτες της επιστολής και ταυτόχρονα επικαλούνται έρευνα που αποκαλύπτει ότι τα δημόσια σχολεία της Ελλάδας βρίσκονται σε απογοητευτική κατάσταση, εξαιτίας της πολυετούς κατάκτησης και των πολεμικών επαναστατικών συγκρούσεων.
Ακολούθως, εκφράζεται η βεβαιότητα ότι “οι γονείς που τρέφουν τα παιδιά τους με το ψωμί μας,… θα χαρούν να εμπλουτιστούν αυτά με τη σοφία μιας χώρας, της οποίας η φιλανθρωπία είναι η δόξα της”. Επίσης, επισημαίνουν ότι η ελληνική κυβέρνηση (του Ι. Καποδίστρια) διάκειται ευμενώς απέναντι στα πρώτα βήματα της προσπάθειας Αμερικανών φιλελλήνων να αναζωογονήσουν τα ελληνικά σχολεία.
Σε επόμενο σημείο οι αναγνώστες πληροφορούνται για τα πλεονεκτήματα της πρότασης αυτής, τα οποία απαριθμούνται ως εξής:
“1. (Αυτό το σχέδιο) είναι απλό και πρακτικό. Τα προτεινόμενο πεδίο (δράσης) είναι τώρα μία ελεύθερη χώρα, όπου όλος ο πληθυσμός της διψά για πρόοδο…….
2. Είναι φτηνό. Η απουσία εξοικείωσης με τη διδασκαλία είναι η πιο καταφανής ανεπάρκεια αυτών που εισέρχονται στην τόσο σημαντική αυτή υπηρεσία. Πρότυπα σχολεία, μαζί με ανώτερα σχολεία για δασκάλους, αποτελούν τώρα ένθερμη έκκληση από το πνεύμα της προόδου που υπάρχει μεταξύ μας. Με τη δαπάνη λίγων χιλιάδων δολαρίων μπορεί να γίνει πρόβλεψη για ένα σύστημα στην Ελλάδα, που ποτέ έπειτα δε θα χρειαστεί τη φροντίδα μας.
3. Εκπονείται έγκαιρα. Οι Έλληνες, καταπονημένοι από έναν φοβερό πόλεμο με τα πιο πολλά προεπαναστατικά ιδρύματα κατεστραμμένα, δεν μπορούν για τα επόμενα χρόνια να ανακουφιστούν από αυτή την κατάσταση της άγνοιας και της αποδόμησης που απειλεί το εξεγερμένο έθνος.
4. Η παροχή βοήθειας υπόσχεται σπουδαία αποτελέσματα. Όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά ευρύτερα σε όλη την περιοχή της αρχαίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας…”
Περαιτέρω, προτρέπονται οι Αμερικανοί πολίτες για τη σύσταση επιτροπών σε διαφορετικές πόλεις και κωμοπόλεις και το συντονισμό της δράσης τους. Εκφράζεται δε και η ελπίδα “Σύνδεσμοι Kυριών” στις Η.Π.Α. να αναλάβουν πρωτοβουλίες για την υποστήριξη του Σχολείου Θηλέων στην Ελλάδα και για τη γενική αναβάθμιση του γυναικείου φύλου. Μάλιστα, προβλέπεται στο τέλος του χρόνου και ένας λεπτομερής δημόσιος απολογισμός των εισπράξεων και των εργασιών αυτής της Επιτροπής.
Όπως συνάγεται από άλλο σημείο, εκτός από την ίδρυση σχολείων, την αποστολή και την κατάρτιση εκπαιδευτικών στην Ελλάδα, τίθεται ως πρωταρχικός στόχος η μετάφραση των σχολικών βιβλίων της αμερικανικής δημόσιας εκπαίδευσης στη σύγχρονη ελληνική, όπως και η προώθησή τους στους Έλληνες μαθητές, οι οποίοι δε διέθεταν ανάλογα συγγράμματα.
Η υλοποίηση του προκείμενου σκοπού, όπως διατείνονται τα μέλη του φιλελληνικού αυτού φορέα, δεν απαιτεί πολύ χρόνο και είναι αναγκαία, διότι “το κοινό φρόνημα μιας χώρας συνδέεται περισσότερο με αυτά, παρά με οποιονδήποτε άλλο σκοπό. Και υπάρχει πιθανότατα περισσότερη πρακτική γνώση στα δικά μας σχολικά βιβλία, παρά σε οποιαδήποτε άλλα”.
Επιπλέον, οι συντάκτες του κειμένου δικαιολογούν την προτεινόμενη μεταφύτευση του κορμού τού αμερικανικού εκπαιδευτικού συστήματος στην ελληνική πραγματικότητα, υποστηρίζοντας ότι το δημόσιο σχολικό σύστημα των ΗΠΑ: α. Είναι το πληρέστερο που υπάρχει. β. Ανταποκρίνεται στις ανάγκες και δραστηριότητες της ζωής. γ. Είναι κατάλληλο για ένα λαό που μόλις αναδύεται από επανάσταση και στους κόλπους του αναγνωρίζονται ίσα δικαιώματα πρόσβασης στο μορφωτικό αγαθό.
Ο επίλογος της επιστολής βρίθει από εγκώμια για την Ελλάδα και την οικουμενική πολιτιστική προσφορά της. “Θα είναι ιδιαζόντως αξιότιμο για μας τους ελεύθερους και ευτυχισμένους πολίτες, επομένως, να συνεργαστούμε για την υπόθεση των δημοσίων σχολείων στην Ελλάδα, την καρδιά και τα μάτια του κόσμου. Τα κλειδιά στο μυαλό της Ασίας πρέπει πάντα να είναι στον Ελλήσποντο και στα χέρια των Ελλήνων”.
Η ανύψωση της Ελλάδας θα φωτίσει όλες τις περιοχές που ο χριστιανισμός νωρίς εκπολίτισε”. “……Η σχολική μας γεωμετρία είναι μια μετάφραση από τη γλώσσα εκείνων των αξιόλογων ανθρώπων,……… που φαίνεται να προορίζονται από την πρόνοια για να αναζωπυρώσουν τα φώτα της επιστήμης στις πεδιάδες και τα βουνά, όπου υπάρχουν… τα ιερότερα μνημεία της ανθρώπινης φυλής”.
Αρκετά εναύσματα συζήτησης αναδύονται, διαβάζοντας το παραπάνω κείμενο της Επιτροπής. Μεταξύ άλλων καταγράφουμε το ουσιαστικό ενδιαφέρον για την αναβάθμιση του γυναικείου φύλου που εκδηλώνεται σε μία συντηρητική εν γένει κοινωνία και το ενδεχόμενο στο αλτρουιστικό προσωπείο αυτών των “ελεύθερων και ευτυχισμένων πολιτών” των ΗΠΑ με το ιδανικό εκπαιδευτικό σύστημα και τα κατάλληλα βιβλία, όπως υποστηρίζουν, να κυοφορείται μία έφεση πρώιμου πολιτιστικού ιμπεριαλισμού.
Εν κατακλείδι, επισημαίνω ότι στο αρτισύστατο ελληνικό κράτος ο Κυβερνήτης Ι. Καποδίστριας, ήδη από την αρχή της θητείας του, τον Ιανουάριο του 1828, είχε θέσει ως κορυφαία προτεραιότητα την οργάνωση της δημόσιας εκπαίδευσης. Μερίμνησε ιδιαίτερα, σε συνεργασία κυρίως με Έλληνες διανοουμένους, για την κατάρτιση των δασκάλων, την προώθηση της τεχνικής εκπαίδευσης και τη συγγραφή σχολικών βιβλίων.
Το έργο του ανακόπηκε βίαια, όταν δολοφονήθηκε το 1831. Λίγο αργότερα, στην Ελλάδα μεταφυτεύτηκε το γερμανικό(βαυαρικό) εκπαιδευτικό σύστημα, μετά την έλευση του Όθωνα και της Αντιβασιλείας το 1833. Ο θεσμός των Αλληλοδιδακτικών α/θμιων Σχολείων, που καθιερώθηκε συστηματικά επί Καποδίστρια, παρέμεινε ενεργός για αρκετά χρόνια ακόμη.
1.”Plan for Promoting common School Education in Greece Adopted by the Greek School Committee” N.Y. 1829: στο http://books.google.gr.
- Το παραπάνω κείμενο, τροποποιημένο όμως σ΄ ένα σημείο, υπάρχει και στο ”Founded on Freedom & Virtue”, Documents illustrating the impact in the United States of the Greek War of independence 1821-1829″, Edited by C. Hatzidimitriou, N.Y. Caratzas, 2002, σελ. 366-368.