Τα αρχεία του Foreign Office, Κύπρος, εξαγωγές από τα κατεχόμενα και “χαμένες ευκαιρίες”
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Οι συζητήσεις για τη στάση των Βρετανών έναντι της πρόθεσης της ΕΟΚ να σταματήσει να εισάγει τουρκοκυπριακά προϊόντα εφόσον δεν έφεραν τις νόμιμες τελωνειακές σφραγίδες της Κυπριακής Δημοκρατίας καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος των νεότερων αποχαρακτηρισθέντων αρχείων του Foreign Office από το 1984.
Εσωτερικό βρετανικό διπλωματικό σημείωμα των αρχών του 1984 ξεκαθαρίζει: «Οι Ελληνοκύπριοι και οι Έλληνες εφαρμόζουν εμπορικό εμπάργκο έναντι της βόρειας Κύπρου. Εμείς δεν εφαρμόζουμε. Ανεπίσημες εκτιμήσεις υποδεικνύουν ότι λαμβάνουμε περίπου τα ¾ των τουρκοκυπριακών εξαγωγών».
Σε προφορικό υπόμνημά της το Νοέμβριο του 1983 η Κυπριακή Δημοκρατία είχε ζητήσει να γίνονται δεκτά από την ΕΟΚ στη βάση της Συμφωνίας Σύνδεσης μεταξύ των δύο πλευρών μόνο προϊόντα που εξάγονταν με πιστοποιητικά της κυπριακής κυβέρνησης. Η θέση αυτή είχε εγκριθεί από την Κοινότητα που ετοιμαζόταν στις αρχές του 1984 να την εφαρμόσει.
Το κυπριακό αίτημα είχε προκαλέσει πονοκέφαλο στους Βρετανούς, όπως φανερώνεται από διπλωματικές επιστολές κατά το πρώτο δίμηνο του έτους.
Ενδεικτικά, ο Βρετανός πρέσβης στην Άγκυρα σημείωνε στις αρχές Φεβρουαρίου ότι «μία κίνηση στις Βρυξέλλες στην οποία οι Τούρκοι σίγουρα θα αντιδρούσαν δεν θα βελτιώσει τις πιθανότητες να είναι πρόθυμοι να πιέσουν τον Ντενκτάς σε ουσιαστικές παραχωρήσεις. Κατ’ ελάχιστον, θα έμοιαζε επιθυμητό να προσπαθήσουμε να καθυστερήσουμε ενέργειες της Κομισιόν που θα ερμηνεύονταν εδώ ως κύρωση σε βάρος της βόρειας Κύπρου.
Οι προειδοποιήσεις του φαίνεται ότι εισακούστηκαν, καθώς ο εκπρόσωπος της βρετανικής κυβέρνησης στις Βρυξέλλες εμφανίζεται με αναφορά του λίγο αργότερα να εκθέτει τις «διακριτικές», αλλά άκαρπες προσπάθειές του να πείσει συναδέλφους του από άλλες χώρες-μέλη να πιέσουν για υιοθέτηση μίας πιο «ευέλικτης» στάσης έναντι των εισαγωγών προϊόντων από τα κατεχόμενα.
Επιστολή του Βρετανού πρέσβη στην Αθήνα Πέρι Ρόουντς με ημερομηνία 27/1/84 αναφέρει ότι οι Έλληνες και οι Κύπριοι δεν είχαν πειστεί από τις βρετανικές διαβεβαιώσεις ότι δεν ηγούνταν της προσπάθειας διατήρησης του στάτους κβο ως προς την αποδοχή εξαγωγών από τα κατεχόμενα. «Οποιαδήποτε αρνητική γραμμή από την πλευρά μας είναι αναπόφευκτο να μεγεθυνθεί στα ελληνικά μάτια εξαιτίας της θέσης μας στην Κύπρο. Περιμένουν περισσότερα από εμάς. Είναι ακριβώς για αυτό που χρειάζεται να προσέξουμε ιδιαίτερα με την πολιτική μας», αναφέρει η επιστολή.
Ο πρέσβης διερωτάται κατά πόσο η ανάγκη διατήρησης μίας σχέσης με τον Ντενκτάς άξιζε το ρίσκο του να δοθεί η εντύπωση πως η Βρετανία υποστήριζε τις παράνομες ενέργειές τους – ενώ μάλιστα την ίδια στιγμή έπρεπε να αποφευχθεί κάποια αχρείαστη ζημιά στη «δύσκολη» σχέση του Λονδίνου με τις κυβερνήσεις Κύπρου και Ελλάδας: «Οι Έλληνες, όσο αβάσιμο και αν είναι, βλέπουν την τωρινή μας στάση ως αντανάκλαση της απροθυμίας της Δύσης να ασκήσει πίεση στην Τουρκία και προσθέτουν σε αυτό σημάδια μίας βρετανικής στάσης την οποία θεωρούν ως όλο και πιο ανεκτική έναντι της Τουρκίας και μη εξυπηρετική ως προς τους ίδιους». Η πρόταση του Πέρι Ρόουντς ήταν να μη συμμετέχει η Βρετανία στις συζητήσεις για τις τουρκοκυπριακές εξαγωγές.
Ο ίδιος ο Υπουργός Εξωτερικών Τζέφρι Χάου στις 24/1/84 σχολίαζε σε επιστολή προς τη βρετανική αντιπροσωπεία στις Βρυξέλλες ότι η νομική γνωμάτευση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου έτεινε να επιβεβαιώνει τη θέση ότι αν άλλαζε το στάτους κβο της Συμφωνίας Σύνδεσης θα παραβιαζόταν η αρχή της μη διάκρισης (μεταξύ Κυπρίων) και θα μπορούσαν να προκαταληφθούν οι υποχρεώσεις των κρατών μελών όπως προέκυπταν από το ψήφισμα του ΣΑ 541 του 1983. Ο Υπουργός Εξωτερικών πρόσθετε ότι αυτή η ερμηνεία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως βάση επιχειρηματολογίας υπέρ της διατήρησης εισαγωγών απευθείας από τα κατεχόμενα, αλλά η βρετανική αντιπροσωπεία θα έπρεπε να συνεχίσει να αποφεύγει την ανάληψη της πρωτοβουλίας.
Νωρίτερα (23/1/84), ο Ύπατος Αρμοστής στο Ηνωμένο Βασίλειο Τάσος Παναγίδης είχε επισκεφθεί το Foreign Office για να επιδώσει ένα υπόμνημα με τις ανησυχίες της Κύπρου για τη στάση της Βρετανίας ως προς το θέμα. Προφορικά μετέφερε ότι ο Πρόεδρος Σπύρος Κυπριανού ήταν «πολύ αναστατωμένος» με το ότι η Βρετανία πρωτοστατούσε στην εναντίωση στην πρόταση της Κομισιόν και της Λευκωσίας. Ο επικεφαλής του τμήματος Ν. Ευρώπης Γουϊλσον του είπε ότι επρόκειτο για σοβαρή παρεξήγηση και ότι το θέμα ήταν σύνθετο, εξηγώντας τη βρετανική θέση.
Σύμφωνα με τα πρακτικά της συνάντησης του Προέδρου Κυπριανού με την Μάργκαρετ Θάτσερ στις 18/1/84, ο Κύπριος ηγέτης προέτρεψε την Βρετανίδα πρωθυπουργό να αποδεχθεί την άποψη της Κομισιόν ότι το εμπόριο θα έπρεπε να γίνεται μόνο μέσω λιμανιών που εγκρίνει η κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η Θάτσερ είχε απαντήσει ότι θα έπρεπε να αποφευχθεί ο τονισμός της διαίρεσης του νησιού, κάτι που θα γινόταν αν οδηγείτο το τουρκοκυπριακό εμπόριο να διεξάγεται μέσω Τουρκίας. «Ίσως θα ήταν καλύτερο να θεωρηθούν τα λιμάνια στην τουρκοκυπριακή πλευρά ως νόμιμα λιμάνια», είχε παρατηρήσει η Βρετανίδα Πρωθυπουργός. Ο Πρόεδρος Κυπριανού είχε απαντήσει ότι σε μια τέτοια περίπτωση δεν θα υπήρχε κίνητρο ανάκλησης της μονομερούς ανακήρυξης του ψευδοκράτους από τον Ντενκτάς.
Οι αναφορές στην πολιτική πτυχή του Κυπριακού στα νεότερα αποχαρακτηρισθέντα έγγραφα είναι κατά κύριο λόγο επαναλήψεις παλαιότερων δημοσιοποιήσεων. Στην ανασκόπηση του έτους 1983 (τον Ιανουάριο του 1984) ο Βρετανός Ύπατος Αρμοστής στη Λευκωσία σημείωνε ότι επρόκειτο για μια χρονιά «χαμένων ευκαιριών». Όπως ανέφερε, μετά από την επανεκλογή του Προέδρου Κυπριανού ακολουθήθηκε η οδός της διεθνοποίησης του προβλήματος αντί για την ενεργή διπλωματία από τα Ηνωμένα Έθνη επί της ουσίας του ζητήματος.
Ο επικεφαλής του Τμήματος Νότιας Ευρώπης του Foreign Office Γουϊλσον συμφώνησε με το χαρακτηρισμό «χρονιά χαμένων ευκαιριών». Στην απαντητική του επιστολή προς τον Ύπατο Αρμοστή στη Λευκωσία σχολίαζε ότι του έκανε εντύπωση το πόση ευθύνη αναλογούσε στα Ηνωμένα Έθνη και ιδίως στον Γ.Γ. για αυτές τις χαμένες ευκαιρίες.
Σημείωνε ότι ο Ειδικός Αντιπρόσωπος του Γ.Γ. Ούγκο Γκόμπι απουσίαζε από την Κύπρο στις αρχές του έτους όταν θα έπρεπε να κάνει την προεργασία για τα επόμενα βήματα, καθώς και μετά από την παρουσίαση της πρωτοβουλίας του Πέρες ντε Κουέγιαρ με τους «δείκτες». Όχι ότι αν είχε πράξει διαφορετικά ο Γ.Γ. του ΟΗΕ θα είχε αποφευχθεί η μονομερής ανακήρυξη «ανεξαρτησίας», σημείωνε ο Γουϊλσον, αλλά αυτό υπογράμμιζε την ανάγκη για νέο Ειδικό Αντιπρόσωπο που θα είχε το κύρος και την ειδίκευση να αναλαμβάνει πρωτοβουλία.
Μεγάλο μερίδιο ευθύνης αναλογούσε και στον Σπύρο Κυπριανού, πρόσθετε ο Γουϊλσον, καθώς «έδωσε αφορμές» στον Ντεντκάς να προχωρήσει στη μονομερή ανακήρυξη, όπως με την προσφυγή του στη Γενική Συνέλευση των ΗΕ και την ψυχρή υποδοχή των δεικτών Κουέγιαρ.
Κατά την εκτίμηση των Βρετανών διπλωματών οι Κύπριοι ήταν ικανοποιημένοι από τη βρετανική πρωτοβουλία καταδίκης της μονομερούς ανακήρυξης του ψευδοκράτους. «Αλλά ίσως τους επόμενους λίγους μήνες η αρχική ευχαρίστηση να δώσει τη θέση της στην απογοήτευση, καθώς οι Ελληνοκύπριοι θα συνειδητοποιήσουν τα όρια της ικανότητάς μας να επηρεάζουμε την κατάσταση. Λόγω των συμφερόντων μας στη νότια Κύπρο θα κάνουμε ασφαλώς το καλύτερο δυνατό για να αποτρέψουμε κάτι τέτοιο», ανέφερε σε δική του εκτίμηση για την κατάσταση ο Υπουργός Εξωτερικών Τζέφρι Χάου.
Σε ό,τι αφορά τη σύσταση του Ύπατου Αρμοστή στη Λευκωσία η Βρετανία να συνεχίσει να εργάζεται θετικά στηρίζοντας μία λύση, ο Τζέφρι Χάου συμφωνούσε, επικαλούμενος τα βρετανικά συμφέροντα και υποχρεώσεις στην Κύπρο, καθώς και εγχώριους πολιτικούς παράγοντες.
«Αλλά δεν πρέπει να τελούμε υπό ψευδαίσθηση για το πόσο δύσκολο θα είναι να σημειωθεί πραγματική πρόοδος όταν υπάρχει τόση έλλειψη βούλησης στις ηγεσίες και των δύο κοινοτήτων. Ίσως η γνήσια πρόοδος να χρειάζεται να περιμένει την αλλαγή ηγεσίας και στις δύο πλευρές», ήταν η αποτίμηση από τον Βρετανό Υπουργό Εξωτερικών στις αρχές του 1984. Πρόσθετε ότι το Λονδίνο θα συνέχιζε να παίζει το ρόλο του, καθιστώντας σίγουρο ότι η πρωτοβουλία θα συνέχιζε να ανήκει στον ΓΓ των Ηνωμένων Εθνών, καθώς, όπως σημείωσε και στη συνάντησή της με τον Πρόεδρο Κυπριανού η Μάργκαρετ Θάτσερ, η Βρετανία δεν επιθυμούσε ρόλο διαμεσολαβητή.
Αθ. Γκαβός, ΚΥΠΕ, Λονδίνο, Βρετανία