Απόρρητα έγγραφα: Συνταγή για τη διχοτόμηση το χουντικό πραξικόπημα εναντίον της Κύπρου
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Έκτακτη είδηση: Επικρατεί επιτέλους η λογική; Το Ισραήλ πιθανόν θα προτείνει στη Χαμάς συμφωνία για την απελευθέρωση 20 ομήρων, υποστηρίζει τηλεοπτικό δίκτυο
Τι συμβαίνει με την επίσκεψη Ερντογάν στο Λευκό Οίκο: Οι ΗΠΑ δεν επιβεβαιώνουν – Η φιλοκυβερνητική Hurriyet λέει ότι οι προετοιμασίες συνεχίζονται κανονικά
Του Κώστα Βενιζέλου*
Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου είχε σχεδιασθεί και εκτελεσθεί με στόχο τη διχοτόμηση της Κύπρου. Ο σχεδιασμός αυτός, που αποδείχθηκε δυστυχώς ότι ήταν διαχρονικός για την Κύπρο, είχε περάσει από πάρα πολλά στάδια.
Οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες, οι οποίες δρούσαν σε συνεννόηση με τον πάλαι ποτέ ισχυρό άνδρα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, Χένρι Κίσινγκερ, η ελληνική χούντα, η ΕΟΚΑ Β’ και το πολιτικοστρατιωτικό κατεστημένο στην Άγκυρα, με διαφορετικές αφετηρίες και επιδιώξεις, βρέθηκαν στο ίδιο χαράκωμα.
Η ανατροπή του Προέδρου και Αρχιεπισκόπου Μακαρίου στις 15 Ιουλίου 1974 και η τουρκική εισβολή πέντε ημέρες αργότερα, ήταν δυο γεγονότα του ιδίου σχεδίου. Οι εκτελεστές έχουν επιτύχει τους στόχους τους.
Οι πραξικοπηματίες έπιασαν στον ύπνο τη Λευκωσία, που δεν αξιολόγησε σοβαρά τις πληροφορίες για στρατιωτικές κινήσεις της χούντας και της ΕΟΚΑ Β. Οι εκτιμήσεις, οι οποίες δεν στηρίζονταν στην αναπτυσσόμενη φημολογία περί εκδήλωσης πραξικοπήματος, αλλά στη λογική ότι οι χουντικοί δεν θα προχωρούσαν σε ένα τέτοιο έγκλημα, περιόρισε τους μηχανισμούς αντίδρασης. Παρόλα αυτά, η αντίσταση που προβλήθηκε τόσο από την Αστυνομία, το εφεδρικό Σώμα και τις ένοπλες δυνάμεις των πολιτών, που λειτουργούσαν ως πολιτοφυλακή, ήταν σημαντική.
Η επικράτηση του πραξικοπήματος, όμως, ήταν σημαντικό στοιχείο για την ολοκλήρωση των σχεδιασμών.
Από αμερικανικής πλευράς, ο Χένρι Κίσινγκερ είχε χειρισθεί το θέμα αυτό προσωπικά. Οι υφιστάμενοί του ακολουθούσαν οδηγίες στη βάση της πάγιας πολιτικής των ΗΠΑ, όμως στο παρασκήνιο ο λεγόμενος «μάγος της διπλωματίας», κινούσε μόνος του τα νήματα. Πρέπει να σημειωθεί ότι από το 1971 στα σενάρια επί χάρτου των Αμερικανών, το ενδεχόμενο της διχοτόμησης ήταν βασικό στοιχείο. Θεωρήθηκε ως ένα σενάριο το οποίο είχε περισσότερες πιθανότητες επικράτησης. Αξιολογούσαν τις πιθανές αντιδράσεις των εμπλεκομένων πλευρών, έδιναν ωστόσο το δικό τους στίγμα και τις επιδιώξεις. Τα στρατηγικά συμφέροντα στην περιοχή των ΗΠΑ θα ικανοποιούνταν μέσω αυτών των σχεδιασμών.
Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η καταγραφή των γεγονότων μέσα από τα αμερικανικά έγγραφα και τις μαρτυρίες στελεχών του Στέιτ Ντιπάρτμεντ.
Ο επικεφαλής του Γραφείου Κυπριακού στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ, Τόμ Μπόγιατ, είχε προειδοποιήσει για τον κίνδυνο πραξικοπήματος τους προϊσταμένους του. Δεν είχε όμως εισακουστεί, αντίθετα υπονομεύθηκε. Το παιχνίδι που διαδραματίσθηκε άλλωστε ήταν για τα υψηλά δώματα εξουσίας. Ο Μπόγιατ αφηγείται για τα 24ωρα πριν από το πραξικόπημα: «Πήγα σπίτι. Το Σαββατοκύριακο ήταν όντως ήρεμο. Περίπου στις 3 τα ξημερώματα της Δευτέρας, δέχθηκα ένα τηλεφώνημα από το Κέντρο Επιχειρήσεων του Υπουργείου Εξωτερικών και το άτομο που τηλεφωνούσε, μου είπε: «Καλύτερα είναι να έρθετε εδώ. Γίνονται μάχες στη Λευκωσία και συμβαίνει κάτι που δεν φαίνεται να είναι καλό». Πήγα λοιπόν στο Υπουργείο Εξωτερικών, ανέβηκα στο Κέντρο Επιχειρήσεων και μου είπαν: «Ιδού τι λάβαμε». Και μου έβαλαν μπροστά μου δυο κομμάτια χαρτί. Στην αριστερή πλευρά ήταν η Ημερήσια Αναφορά της CIA που δίνεται από το σύνολο της Υπηρεσίας Πληροφοριών με προορισμό τον πρόεδρο και τον αντιπρόεδρο, τον υπουργό Εξωτερικών και τους ανώτατους αξιωματούχους. Και έλεγε, στο βασικό της θέμα: «Έχουμε λάβει διαβεβαιώσεις από το στρατηγό Ιωαννίδη ότι η Ελλάδα δεν θα κινήσει τις δυνάμεις της στην Κύπρο εναντίον του Μακαρίου». Στη δεξιά πλευρά ήταν ένα τηλεγράφημα από τη Λευκωσία που περιέγραφε τις μάχες μεταξύ Κυπρίων πιστών στον Μακάριο και Κυπρίων και Ελλήνων που προσπαθούσαν να τον ανατρέψουν. Το Προεδρικό Μέγαρο, έγραφε το τηλεγράφημα του πρέσβη, έχει τυλιχτεί στις φλόγες και η κυπριακή δύναμη είχε αποδεκατιστεί. Δεν ξέρουμε πού βρίσκεται ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος. Υποθέτουμε ότι είναι νεκρός. Μια κυβέρνηση έχει εγκατασταθεί στην Κύπρο και ο νέος ηγέτης είναι ο Νίκος Σαμψών».
Συζητώντας τους προηγούμενους μήνες με τους συναδέλφους του στο «Γραφείο Νότιας Ευρώπης», ο Μπόγιατ υπογράμμιζε, και είχε αποδείξεις για να στηρίξει τη θέση του, ότι η στρατιωτική χούντα, η αόρατη ελληνική κυβέρνηση, όπως την χαρακτήριζε, έδωσε οδηγίες στους Έλληνες αξιωματικούς, που υπηρετούσαν στην Κύπρο, να ανατρέψουν τον Μακάριο σε συνεργασία με στελέχη της ΕΟΚΑ Β και να υποστηρίξουν δήθεν την ένωση του νησιού με την Ελλάδα. Σ’ ένα σημείωμά του, ο Αμερικανός αξιωματούχος υποστήριζε ακόμα ότι η Ουάσιγκτον δεν πρέπει να δίνει καμία σημασία στις ανακοινώσεις του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας, τις οποίες θεωρούσε παραπλανητικές.
Ο Μπόγιατ διαβίβαζε συνεχώς τις ανησυχίες του γραπτώς στον υπουργό Εξωτερικών, Χένρι Κίσινγκερ. Δεν έλαβε, όμως, καμία απάντηση από τον Κίσινγκερ, ο οποίος -όπως αποκαλύπτεται τώρα- δεν ασχολήθηκε καθόλου με τις ανησυχίες του υφισταμένου του, απλά άφησε το Σίσκο να κολυμπήσει στα άγρια νερά του Κυπριακού. Αντίθετα, ενοχλήθηκε αφάνταστα από το «θράσος» του Μπόγιατ. Παρά το γεγονός ότι το αρνείται μέχρι σήμερα, διάβασε το περίφημο memo, καθώς επέμενε να φυλάει στο προσωπικό του αρχείο οτιδήποτε έφτανε στον 7ο όροφο του Στέιτ Ντιπάρτμεντ. Βέβαια, αν μπορούσε να το πετάξει στα σκουπίδια, θα το έκανε… Απ’ εκείνη την ημέρα ο Μπόγιατ τοποθετήθηκε στη μαύρη λίστα του προϊσταμένου του. Αμερικανός αξιωματούχος, που ήταν στον κύκλο των συνεργατών του Κίσινγκερ, μας είπε ότι στο μυαλό του πανούργου υπουργού Εξωτερικών η ανάλυση του Μπόγιατ περιείχε αυτό ακριβώς που επεδίωκε: την εξόντωση του Μακαρίου, χωρίς μάλιστα να κατηγορηθεί η Αμερική… (Τα μυστικά αρχεία του Κίσινγκερ, η απόφαση για τη διχοτόμηση, Μ. Ιγνατίου, Κ. Βενιζέλος).
Ο Μπόγιατ περιγράφει την περίοδο εκείνη λέγοντας ότι «είχαν αυξηθεί οι τρομοκρατικές επιθέσεις, οι ληστείες σε τράπεζες, οι κλοπές οπλισμού από αστυνομικά τμήματα και στρατόπεδα της Εθνικής Φρουράς. Είχαμε υποκλέψει μηνύματα από την Αθήνα στη Λευκωσία. Είχα την εντύπωση ότι προετοίμαζαν κάτι. Είπα στον εαυτό μου, ότι αν αποδειχθούν αληθινοί όλοι αυτοί οι συλλογισμοί μου και οι πληροφορίες που είχαμε, και αν η σχέση της χούντας με την ΕΟΚΑ Β ήταν αυτή που πίστευα, τότε είμαστε ενώπιον μεγάλου προβλήματος. ‘Ηταν ξεκάθαρο ότι σχεδίαζαν κάτι, το οποίο θα έβαζε στο παιγνίδι την Τουρκία. Ήταν ξεκάθαρο ότι οδηγούμασταν σε αποσταθεροποίηση της Κύπρου, κάτι που σήμαινε πρόβλημα για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Απευθύνθηκα στους προϊσταμένους μου και για δύο μήνες επέμενα και φώναζα ότι πρέπει να κινητοποιηθούμε. Συνάντησα άρνηση και απόρριψη. Κάθε φορά που έθετα το θέμα της αποστολής προειδοποίησης στον Ιωαννίδη, η απάντηση ήταν αρνητική. Τελικά, τον Απρίλιο άρχισαν να μου δίνουν σημασία. Έτσι, κατέστη αναπόφευκτη η αποστολή οδηγίας, η οποία ανέφερε: «Πηγαίνετε στον Ιωαννίδη προσωπικά, όχι στον πρωθυπουργό ή σε κάποιο άλλο τσιράκι του, και να του πείτε να ακυρώσει οποιαδήποτε σχέδια έχει στην Κύπρο». Η πρεσβεία δεν έκανε τίποτα. Αντίθετα, ο Τάσκα πήγε σε άδεια»...
Oι πληροφορίες για την κατάσταση που διεμορφώνετο στην Κύπρο, τα σχέδια της χούντας και των συνεργατών της στο νησί, καταγράφονταν από τις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες και διαβιβάζονταν προς την ηγεσία του Στέιτ Ντιπάρτμεντ και του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας, που διοικούσε ο Κίσινγκερ. Η εμπλοκή των μυστικών υπηρεσιών ήταν πρόδηλη ενώ σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο οι Αμερικανοί είχαν, πάντα, κανάλια επικοινωνίας τόσο με τη χούντα όσο και με ανθρώπους της στην Κύπρο. Όπως προκύπτει και από τα απόρρητα έγγραφα των υπηρεσιών που ασχολούνταν με την ανατολική Μεσόγειο, η ανατροπή του Μακαρίου και η επίτευξη μιας συμφωνίας η οποία θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της Τουρκίας και της χούντας φαίνεται ότι θα διευκόλυνε τους ευρύτερους σχεδιασμούς των Ηνωμένων Πολιτειών στην περιοχή. Για την ηγεσία του Στέιτ Ντιπάρτμεντ οι πληροφορίες που συγκεντρώνονταν για την Κύπρο αξιολογούνταν μεν ενδελεχώς, όσες όμως αφορούσαν την εσωτερική κατάσταση στο νησί και τις απειλές ανατροπής του Μακαρίου, αντιμετωπίζονταν με σχετική απάθεια.
Το διάστημα από την εκδίωξή του, ως πρέσβη στην Αθήνα μέχρι να πεθάνει, το 1979, ο Τάσκα, πάλεψε για να αποδείξει ότι σωστά έπραξε, αρνούμενος να πάει στον Ιωαννίδη και να του μεταφέρει το περιεχόμενο του μνημονίου που έγραψε ο Μπόγιατ:
«Οταν ήμουν στην Αθήνα», κατέθεσε ο Αμερικανός πρέσβης στην Επιτροπή Πάικ, «άκουγα υπό μορφή κουτσομπολιού ότι ο Ιωαννίδης σκεπτόταν να αναλάβει στρατιωτική δράση κατά του Μακαρίου. Κάτι τέτοιο, το ακούγαμε στην Ελλάδα τα τελευταία τέσσερα χρόνια. Είναι δύσκολο να απαντήσει κανείς αν υπήρχαν ενδείξεις για ανατροπή του Μακαρίου, γιατί αυτό το ζήτημα ερχόταν στην επικαιρότητα κάθε φορά που ακούγαμε τις φήμες για απόπειρες δολοφονίας του. Ύστερα πάλι τα πράγματα ησύχαζαν. Η περίοδος αυτή ήταν πολύ επισφαλής για τον Μακάριο. Και από στρατιωτικής άποψης, αν ερχόταν κανένας να μας πει «ετοιμάζουν, ξέρετε, μία κίνηση κατά του Μακαρίου», αυτό ασφαλώς δεν θα μας έκανε εντύπωση. Τέσσερα χρόνια τώρα, ακούγαμε κάτι τέτοιο. Και δεν έγινε τίποτα. Είχαμε αντιληφθεί την κρισιμότητα της κατάστασης, αλλά δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα έγκαιρα. Οταν έγινε το πραξικόπημα, εμείς δεν το περιμέναμε. Εξάλλου, την εβδομάδα που ακολούθησε τη πτώση του Μακαρίου, ο πρωθυπουργός Αδαμάντιος Ανδρουτσόπουλος και ο υπουργός Εξωτερικών, μου είπαν με επισημότητα, και η CIA το επιβεβαίωσε, ότι ο Μακάριος ανατράπηκε, αλλά ο Σαμψών δεν είναι ο άνθρωπός μας και δεν θα μείνει γιά πολύ καιρό».
Ο Τάσκα αποκάλυψε (Κατάθεση του Χένρι Τάσκα στην Επιτροπή Μυστικών Υπηρεσιών της Βουλής) κάτι που τότε ήταν γνωστό σε πολύ μικρό κύκλο αξιωματούχων, ότι η CIA έλεγχε τον Ιωαννίδη. Ο σταθμάρχης της υπηρεσίας, ήταν ο πιο εμπιστός άνθρωπος του αρχηγού της ΕΣΑ, είπε ο πρέσβης και πρόσθεσε, απαντώντας στο ερώτημα, πώς ήταν δυνατόν να μην γνωρίζουν οι πράκτορες της CIA την απόφαση για ανατροπή του Μακαρίου: «Οι μυστικές υπηρεσίες βρίσκονται υπό τον απόλυτο έλεγχο του Ιωαννίδη. Στις επαφές του με την ΕΟΚΑ Β, δεν παρεμβάλλονταν Ελληνες στρατιωτικοί. Αυτοί δεν είχαν καμία σχέση. Από την άλλη πλευρά, οι αναφορές του σταθμάρχη από τη Λευκωσία δεν ανέφεραν τίποτα σχετικά με το (επικείμενο) πραξικόπημα. Επρόκειτο περί συνηθισμένων στρατιωτικών υποθέσεων που είχαν κάποιο γενικό ενδιαφέρον, αλλά τίποτα σχετικά με την αντίθεση της ΕΟΚΑ Β στον Μακάριο. Πιθανώς να έγιναν όλα προφορικά. Δεν ήταν ανάγκη να χρησιμοποιήσει το τηλέφωνο ή τον τηλέγραφο ο Ιωαννίδης».
ΤΟ ΕΓΓΡΑΦΟ ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΤΑΓΗ
ΓΙΑ ΔΙΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑΤΟΣ
«Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΕΙΣΗΛΘΕ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ». Αυτό ήταν το σύνθημα για την εκδήλωση του πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου 1974. Τη διαταγή υπογράφει ο χουντικός αξιωματικός Γεωργίτσης. Τη διαταγή με χαρακτήρα «αστραπιαίον» που απευθυνόταν προς την Εθνική Φρουρά, που περιγράφεται ως ΕΛΔΥΚ 3. Το σήμα κοινοποιήθηκε και προς το αρχηγείο των Ελληνικών Ενόπλων στην Αθήνα, από όπου ήταν και οι διαταγές και οι σχεδιασμοί. Άλλωστε ο Γεωργίτσης ήταν ο πιστός άνθρωπος του Ιωαννίδη και της χούντας στην Κύπρο. Ημερομηνία 15-7-74 ώρα 8.17 το πρωί, αριθμός πρωτοκόλλου σήματος 49. Η διαταγή δόθηκε, εξετελέσθη και η Κύπρος διχοτομήθηκε.
- ΟΛΑ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΠΕΡΙΕΧΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΑΣ, Τα μυστικά αρχεία του Κίσινγκερ, η απόφαση για τη διχοτόμηση, Μιχάλης Ιγνατίου, Κώστας Βενιζέλος)