Ο αναθεωρητισμός της Ρωσίας ανοίγει την όρεξη της Τουρκίας, λέει ο Αθανάσιος Σαμαράς: Τα αρνητικά σενάρια
ο επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Αθανάσιος Σαμαράς. Φωτογραφία Αρχείου
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
-Οι στρατηγικές αφηγήσεις δημιουργούν τον κίνδυνο εγκλωβισμού και περιχαράκωσης σε παρωχημένα σχήματα. Η στρατηγική αφήγηση του Ψυχρού Πολέμου όχι μόνον κινητοποιεί αλλά και εμπεδώνει την εικόνα του εχθρού
Δυο σενάρια για την επόμενη ημέρα του πολέμου στην Ουκρανία, βλέπει ο επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Αθανάσιος Σαμαράς, σημειώνοντας πως ο συνδυασμός και των δυο, θα συνιστά εμπέδωση του αναθεωρητισμού, ανοίγοντας εν πολλοίς την όρεξη της κατοχικής Τουρκίας.
Ο καθηγητής Σαμαράς, ο οποίος έχει ενδιατρίψει στις εικόνες κρατών, εκφράζει την άποψη πως σε περίπτωση που η Ρωσία πετύχει τους στόχους της, τότε θα επιβεβαιωθεί η αποτελεσματικότητα της δια των όπλων δυναμικής πραγμάτωσης του αναθεωρητισμού και θα στρώσει τον δρόμο και στην Τουρκία.
Σημειώνει ότι σε περίπτωση ήττας και ταπείνωσης της Ρωσίας, τότε η Δύση αντί να βάλει την Αρκούδα να παλέψει με τον Δράκο, με την Κίνα δηλαδή, θα οδηγηθούμε σε μια τραγική κατάληξη:
Πακτωμένη η Ευρασία ενάντια της Αμερικής και η Ευρώπη στην μέση με τα γνωστά ελλείματα ηγεσίας να «απολαμβάνει» τις νέες πραγματικότητες που στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και ο επανεξοπλισμός της Γερμανίας.
- Η αποτίμηση του διεθνοπολιτικού στίβου είναι η αφετηρία για κάθε έρευνα, για κάθε ανάλυση στο επιστημονικό σας πεδίο που είναι οι εικόνες κρατών και η διεθνής πολιτική επικοινωνία. Η πρώτη ερώτηση αφορά αυτήν ακριβώς την αποτίμηση. Πώς αξιολογείτε την έκβαση της κατάστασης στην Ουκρανία;
-Εντελώς σχηματικά, θα έλεγα ότι υπάρχουν δύο αρνητικά σενάρια.
Το πρώτο σενάριο: Μία Ρωσία που θα έχει πετύχει τους στόχους της, θα έχει επιβεβαιώσει την αποτελεσματικότητα της δια των όπλων δυναμικής πραγμάτωσης του αναθεωρητισμού, θα έχει επαναοριοθετήσει τις αποδεκτές διεθνοπολιτικές πρακτικές και θα έχει στρώσει τον δρόμο για την επόμενη δύναμη να διεκδικήσει δια των όπλων αυτό που αντιλαμβάνεται ως δίκιο της. Ιδιαίτερα οχληρό σενάριο αυτό, όταν η Γεωγραφία έχει καταδικάσει τον Ελληνισμό να συνορεύει με μία χώρα η οποία την τελευταία εικοσαετία έχει γαλουχηθεί με στρατηγικές αφηγήσεις διεκδίκησης και επιβολής, έχει εμπεδωμένη μία στρατηγική κουλτούρα αναθεωρητισμού με μία κοινή γνώμη η οποία έχει ενστερνιστεί τις αντιλήψεις για τον μελλοντικό διεθνοπολιτικό ρόλο της χώρας και είναι έτοιμη και πρόθυμη να πληρώσει τον φόρο αίματος που αντιστοιχεί σε αυτά τα οράματα. Μία χώρα, η οποία είναι αποφασισμένη να πραγματώσει τον διεθνοπολιτικό της ρόλο με κάθε τρόπο, έναν ρόλο και μια κοινωνία που αυτονόητα θα «κληρονομήσει» και ο επόμενος ηγέτης
Δεύτερο σενάριο: Μία Ρωσία που θα έχει ταπεινωθεί, ηττηθεί, ετεροποιηθεί, που ο πληθυσμός της θα έχει εμπεδώσει τον ηθικό αποκλεισμό από τον «δυτικό κόσμο». Ένας πληθυσμός που καθημερινά «λούζεται» την αποστροφή των δυτικών την οποία αφομοιώνει και αναπαράγει στις αφηγήσεις με τις οποίες ανασυγκροτεί τον γνωσιακό της χάρτη, καθορίζει εχθρούς και φίλους και αναδιαμορφώνει την εικόνα της. Μία Ρωσία, στην οποία το τραύμα της επόμενης ήττας θα προστεθεί στο τραύμα της προηγούμενης. Μία Ρωσία, η οποία την επόμενη ημέρα δεν θα έχει κανένα περιθώριο και καμία επιλογή για να επιβιώσει, από το να πέσει στην θερμή αγκάλη της Κίνας. Κι έτσι η Δύση αντί να βάλει την Αρκούδα να παλέψει με τον Δράκο για να την «γλυτώσουμε», Αρκούδα και Δράκος θα κάνουν κόμμα εναντίον μας (το «μας» εδώ είναι το «μας» της Δύσης) και τότε είναι που πραγματικά αρχίζουν τα δύσκολα. Πακτωμένη η Ευρασία ενάντια της Αμερικής και η Ευρώπη στην μέση με τα γνωστά ελλείματα ηγεσίας να «απολαμβάνει» τις νέες πραγματικότητες που στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και ο επανεξοπλισμός της Γερμανίας..
- Ποιο σενάριο θεωρείτε εσείς πιθανότερο;
-Πολύ φοβάμαι το τρίτο σενάριο, ο συγκερασμός του πρώτου και του δεύτερου, όλα τα κακά μαζί. Η Ρωσία και νικήτρια και περιθωριοποιημένη. Με μία στρατιωτική νίκη και μία οικονομική ήττα, μία συνολικά Πύρρεια νίκη. Με το μάθημα ωστόσο του επιτυχούς αναθεωρητισμού εμπεδωμένο για την διεθνή κοινότητα και η ίδια η Ρωσία στην θερμή αγκάλη της Κίνας. Ενδεχομένως να υπάρχουν καλά σενάρια και η πραγματικότητα να μας εκπλήξει με ευχάριστο τρόπο, ωστόσο στην αποτελεσματική επικοινωνιακή στρατηγική προετοιμάζεσαι για το χειρότερο και δεν ελπίζεις στα θαύματα. Οι εικόνες των κρατών αναδιαμορφώνονται σε σχέση με κρίσιμα γεγονότα όπως αυτό και μετά παγιώνονται, συχνά αποκτούν ιδιότητες στερεότυπου και αλλάζουν πολύ δύσκολα.
- Τα συναισθήματα είναι σημαντικό στοιχείο για τις εικόνες των κρατών. Τι συναισθήματα θεωρείτε ότι δημιουργεί η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία; Πώς λειτουργούν αυτά τα συναισθήματα για τους αντιμαχόμενους στην Ουκρανική κρίση;
– Οργή, συμπόνοια και φόβο. Το πρώτο συναίσθημα είναι αυτό της οργής. Οργή για την παραβίαση του διεθνούς δικαίου, οργή για την απώλεια ανθρώπινης ζωής, οργή για την καταστροφή, οργή για όσους άνοιξαν τους ασκούς του Αιόλου. Αυτό το είδος της οργής μου είναι, προσωπικά πολύ γνώριμο, το θυμάμαι από το 1999, από τους βομβαρδισμούς στο Κόσσοβο. Αυτή η οργή είναι το συναίσθημα που κινητοποίησε τον αντι-αμερικανισμό τότε, είναι το συναίσθημα που παράγει τον αντι-ρωσισμό τώρα. Είναι το συναίσθημα που πρωταρχικά αποδομεί την εικόνα της Ρωσίας.
Το δεύτερο συναίσθημα είναι της βαθιάς ανησυχίας, του φόβου, Ενός φόβου που παράγεται από την απειλή όσων έρχονται, και από τα ρίσκα που συνεπάγεται για τον Ελληνισμό, εν τη ευρεία έννοια, η διαχείριση της νέας κατάστασης. Ένας φόβος που θα πρέπει να είναι παραγωγικός και όχι καθηλωτικός. Να οδηγήσει στην λήψη των κατάλληλων μέτρων και όχι στην αποκινητοποίηση.
Τέλος, ο τρόπος με τον οποίον αντιστέκεται ο απλός Ουκρανός πολίτης: ο πατριωτισμός του, το θάρρος και η αξιοπρέπειά του γεννούν αισθήματα όχι μόνον συμπόνοιας αλλά και θαυμασμού. Και αυτό δεν συνδέεται μόνον με τις εικόνες που παράγει ο πόλεμος αλλά και με τις αφηγήσεις με τις οποίες επενδύονται τα γεγονότα. Ενδεικτικό είναι ότι στα Ελλαδικά μέσα ενημέρωσης οι ιστορικές αναλογίες που χρησιμοποιούνται για να γίνει κατανοητή η αντίσταση των περίκλειστων ουκρανικών πόλεων είναι «Κούγκι» και «Μεσολόγγι».
- Αναφέρατε προηγουμένως τα αισθήματα συμπόνοιας. Ποιος είναι ο ρόλος τους; Πώς λειτουργούν σε μία τέτοια κρίση;
-Έχετε δίκιο που το επισημαίνετε κε Βενιζέλε. Η συμπόνια είναι ένα σύνθετο συναίσθημα που ενσωματώνει γνωσιακά στοιχεία, όπως ότι «η οδύνη του άλλου είναι μεγάλη και ότι δεν του αξίζει να υποφέρει». Η κινητοποίηση της συμπόνοιας στηρίζεται στην εικόνα των θυμάτων, η διεθνής κοινή γνώμη πρέπει να θεωρεί τα θύματα αδύναμα και αθώα. Οι αναπαραστάσεις του προβλήματος δεν είναι πάντα αντίστοιχες με το πρόβλημα αλλά σχετίζονται με γεωστρατηγικά συμφέροντα. Είναι καλά τεκμηριωμένο ότι ο Ψυχρός Πόλεμος παρήγαγε διχοτομικούς τρόπους παρουσίασης και αξιολόγησης των θυμάτων ανάλογα με το αν η θυματοποίηση γινόταν από φιλική ή εχθρική χώρα. Οι στρατηγικές αφηγήσεις της Ρωσίας προσπαθούν να απομειώσουν τα αισθήματα συμπόνοιας για τους Ουκρανούς υποστηρίζοντας ότι εστιάζονται σε αμιγώς στρατιωτικούς στόχους και χρησιμοποιώντας τις κακοποιητικές ενέργειες των καθεστωτικών Ουκρανών ενάντια των ρωσόφωνων γενικότερα και των αυτονομιστών του Ντονμπάς ειδικότερα, για να δημιουργήσουν την εικόνα ότι οι Ουκρανοί ακόμα και όταν είναι θύματα δεν είναι «αθώα θύματα», δηλαδή δεν είναι άξια βοηθείας.
- Θεωρείτε ότι αυτή η στρατηγική αφήγηση είναι αποτελεσματική;
-Κοιτάξτε, ανάλογα με το ακροατήριο. Για το εσωτερικό ακροατήριο της Ρωσίας το οποίο έχει από το 2014 εκτεταμένη έκθεση σε εικόνες ακροτήτων από τους Ουκρανούς κατά Ρωσόφωνων και έχει εμποτιστεί με αυτές τις αφηγήσεις επί 8 χρόνια, προφανώς και είναι αποτελεσματική. Η νομιμοποίηση αυτή είναι σημαντική για να κρατηθεί αρραγές το εσωτερικό μέτωπο και να ολοκληρωθεί η πολεμική προσπάθεια. Για τους κατά τόπους απολογητές της Ρωσίας προσφέρει κάποια επιχειρήματα.
Ωστόσο, για ένα διεθνές ακροατήριο το οποίο σε όλο αυτό το διάστημα δεν έχει εκτεθεί σε εικόνες «πόνου των Ρωσόφωνων» προφανώς δεν μπορεί να έχει αποτέλεσμα. Ακόμα κι εάν η κατηγορία των Ρώσων περί «διπλών κριτηρίων» ευσταθεί, και ο πόνος των Ρωσόφωνων της Ουκρανίας είναι ένα πρόβλημα στο οποίο δεν δόθηκε αντίστοιχη σημασία, η χρήση του στην παρούσα χρονική στιγμή είναι προβληματική. Η χρήση της κατηγορίας περί διπλών κριτηρίων από τη Ρωσία μάλλον τεκμαίρει την παραδοχή της ότι δεν αναμένει ότι η στρατηγική αφήγηση περί «ανθρωπιστικής παρέμβασης» θα είναι αποτελεσματική.
Την ώρα της κρίσης, η αποτελεσματική προπαγάνδα γίνεται αξιοποιώντας προϋπάρχουσες γνωσιακές δομές, εικόνες οι οποίες έχουν εμπεδωθεί στον «ανύποπτο χρόνο». Κρίνουμε και αξιολογούμε όχι με βάση την αδρή πραγματικότητα αλλά τις εικόνες στο μυαλό μας. Όταν κατά την διάρκεια της κρίσης δεν προϋπάρχουν οι εικόνες και τα σχήματα ερμηνείας πάνω στα οποία πρέπει να στηριχθεί η στρατηγική αφήγηση, τότε αυτή δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική.
- Οπότε με την λογική αυτή, το σχήμα του Ψυχρού Πολέμου το οποίο επαναφέρει η Δύση για να ερμηνεύσει την Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία είναι αποτελεσματικό;
-Είναι ένα καλά εμπεδωμένο σχήμα ερμηνείας το οποίο παρέχει ένα ξεκάθαρο σενάριο το οποίο εμπεριέχει ορισμό της κατάστασης, ξεκάθαρους ρόλους, ηθικές κρίσεις, και καλά σχεδιασμένα πλάνα δράσης. Είναι ένα σενάριο που έχει παιχθεί πολλές φορές και που οι ρόλοι του είναι ξεκάθαροι: δίνει μία πολύ ισχυρή αίσθηση σκοπού στο ΝΑΤΟ, για το οποίο όλοι θυμόμαστε τι είπε ο Μακρόν και εγκλωβίζει την Ρωσία στα αρνητικά στερεότυπα της Σοβιετικής Ένωσης. Κατ’ αυτή την έννοια έχετε απόλυτο δίκιο εάν αυτός είναι ο στόχος είναι μία εξαιρετικά αποτελεσματική στρατηγική αφήγηση. Ίσως, βέβαια, λίγο πιο αποτελεσματική από όσο θα έπρεπε. Ίσως παράγει πολύ περισσότερη εχθροπάθεια έναντι της Ρωσίας από όσο θα ήταν μακροχρόνια χρήσιμο. Ίσως η μεγάλη αποτελεσματικότητά του να το κάνει μεσοπρόθεσμα να λειτουργήσει ως μηχανισμός εγκλωβισμού μας. Οι στρατηγικές αφηγήσεις έχουν διττό χαρακτήρα είναι και εργαλείο στρατηγικής επικοινωνίας και γνωσιακό εργαλείο. Και αυτός ο διττός χαρακτήρας δημιουργεί τον κίνδυνο εγκλωβισμού μας, περιχαράκωσής μας σε παρωχημένα σχήματα.
- Μέσα σε αυτό το πλαίσιο πως βλέπετε την εικόνα της Ρωσίας;
-Θα μπορούσα κι εγώ να επαναλάβω την γνωστή λιτανεία αφορισμών περί «κράτους παρία», εξάλειψη της ήπιας ισχύος της κλπ. Προτιμώ να αποφύγω τα αυτονόητα και να απαντήσω στην ερώτηση σας ανατρέχοντας στην έννοια της εικόνας κράτους στις Διεθνείς Σχέσεις. Με αυτή την προσέγγιση το σχεσιακό στοιχείο της εικόνας είναι κομβικό. Οι εικόνες των κρατών περιέχουν πληροφορίες για τον «εαυτό» και για τον «άλλο» καθώς και για την μεταξύ τους σχέση ενσωματώνοντας στοιχεία όπως ο φιλικός ή εχθρικός χαρακτήρας της σχέσης, το πολιτιστικό στάτους του «άλλου» καθώς και ο σταθερός παράγων της ισχύος. Η εικόνα του εχθρού εμφανίζεται όταν δύο κράτη θεωρούνται ως πολύ ανταγωνιστικά αλλά διαθέτουν παρόμοια ισχύ και πολιτιστικό στάτους και προκαλεί και στα δύο κράτη το αίσθημα της απειλής του ενός από το άλλο. Η στρατηγική αφήγηση του Ψυχρού Πολέμου όχι μόνον κινητοποιεί αλλά και εμπεδώνει την εικόνα του εχθρού. Αυτό το παρατηρούμε και δια γυμνού οφθαλμού. Σε μικρότερες ευρωπαϊκές χώρες καταγράφονται στοιχεία και από την εικόνα του «βαρβάρου». Το ζητούμενο είναι το πως θα εξελιχθούν αυτές οι εικόνες μεσο-μακροπρόθεσμα και ποιες θα είναι οι πρακτικές τους συνεπαγωγές.
«Οι εικόνες των κρατών είναι πεδίο αντιπαραθέσεων γεωπολιτικού χαρακτήρα»
- Μία τελευταία ερώτηση, πόσο σημαντική θεωρείτε ότι είναι η επικοινωνία σε μία κατάσταση όπως η κρίση στην Ουκρανία
-Κοιτάξτε κάποτε, πριν αρχίσω να συμφύρομαι με διεθνολόγους θα σας απαντούσα με την οίηση του επικοινωνιολόγου και θα σας έλεγα: «πολύ μεγάλη». Οι διεθνολόγοι θεωρούν ότι το επικοινωνιακό στοιχείο είναι επιφαινόμενο του διεθνοπολιτικού, ένα εργαλείο για την πραγμάτωση στόχων. Ίσως η αλήθεια να είναι κάπου ενδιάμεσα.
Εν προκειμένω δεν πρέπει να ξεχνάμε δύο πράγματα: πρώτον οι εικόνες των κρατών είναι πεδίο αντιπαραθέσεων γεωπολιτικού χαρακτήρα και δεύτερον στρατηγικές αφηγήσεις και εικόνες κρατών έχουνε ένα διττό χαρακτήρα είναι και ρητορικά εργαλεία στρατηγικής επικοινωνίας και γνωσιακές δομές οι οποίες ορίζουν το πως αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα και πως διαμορφώνουμε πολιτικές. Και αυτός ο διττός χαρακτήρας μπορεί να οδηγήσει μακροχρόνια σε έναν εγκλωβισμό ακραία ανορθολογικό.
ΟΛΕΣ ΟΙ ΓΝΩΜΕΣ, ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΔΩ ΚΑΙ ΕΔΩ
Ακολουθήστε τη HELLAS JOURNAL στη NEWS GOOGLE