Προς ένα σουνιτικό Ιράν εξελίσσεται η Τουρκία, υποστηρίζει ο καθηγητής Άγγελος Συρίγος
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ
Η Τουρκία μετεξελίσσεται προς ένα σουνιτικό Ιράν όπου θα υπάρχουν εκλογές αλλά δεν θα υπάρχουν ισχυρές αντίθετες φωνές. Αυτό αναφέρει ο επίκουρος καθηγητής διεθνούς δικαίου & εξωτερικής πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Άγγελος Συρίγος, σε συνέντευξή στο «Φιλελεύθερο» σημειώνοντας παράλληλα ότι εκεί που τα πράγματα παραμένουν σταθερά είναι ότι η Τουρκία παραδοσιακά είναι μία χώρα με έντονο τον αυταρχισμό και κύριο χαρακτηριστικό ότι οι μείζονες αποφάσεις λαμβάνονται από τον ηγέτη της ερήμην του λαού.
Τονίζει δε για να δείξει τα στεγανά που εν πολλοίς ισχύουν στο πολιτικό σύστημα της Τουρκίας, πως παλιά λεγόταν Σουλτάνος, αργότερα Κεμάλ, Οζάλ και σήμερα Ερντογάν. Ο Άγγελος Συρίγος απαντώντας σε ερώτηση τί σημαίνουν όλες αυτές οι εξελίξεις στην Τουρκία για τον Ελληνισμό, ανέφερε πως τα προβλήματα μεταξύ Ελλάδος-Κύπρου με την Τουρκία θα συνεχιστούν διότι οφείλονται στη διαφορετική αντίληψη που έχει η κάθε πλευρά για το ρόλο της στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου.
– Πώς επηρεάζει το σκηνικό στην Τουρκία το αποτυχημένο πραξικόπημα;
O Ερντογάν εκμεταλλεύθηκε απολύτως την αποτυχία του κινήματος και προχωρεί με τρομερή ένταση στις εκκαθαρίσεις όλων των πολιτικών του αντιπάλων. Ακούγονται διάφορες θεωρίες σύμφωνα με τις οποίες το πραξικόπημα ήταν δημιούργημα του Ερντογάν. Το πραξικόπημα, όμως, ήταν καθ’ όλα πραγματικό. Από τα στοιχεία που έχουμε, φαίνεται ότι απέτυχε διότι οι κινηματίες αποφάσισαν να δράσουν πιο νωρίς από την προγραμματισμένη ημέρα και ώρα. Το πλέον πιθανόν είναι να φοβήθηκαν ότι τα σχέδιά τους είχαν καταστεί γνωστά στον Ερντογάν και κινήθηκαν βεβιασμένα υποπίπτοντας σε σειρά λαθών. Η αποτυχία τους θα οδηγήσει στην πλήρη κυριαρχία του Ερντογάν στην εσωτερική πολιτική σκηνή της Τουρκίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι το περίπου ήμισυ του πληθυσμού που στέκεται σταθερά απέναντί στον Ερντογάν ξαφνικά θα τον λατρέψει. Οι αντίπαλοι του, όμως, θα έχουν, χαμηλό ηθικό και σε πολλές περιπτώσεις θα είναι τόσο τρομοκρατημένοι που δεν θα τολμούν να τον αμφισβητήσουν ευθέως.
– Εκτιμάτε δηλαδή πως η Τουρκία θα αλλάξει ριζικά μετά από αυτές τις εξελίξεις;
Η Τουρκία αλλάζει ως προς το ότι απομακρύνεται από το κοσμικό κράτος που επέβαλε ο Κεμάλ Ατατούρκ. Μετεξελίσσεται προς ένα σουνιτικό Ιράν όπου θα υπάρχουν εκλογές αλλά δεν θα υπάρχουν ισχυρές αντίθετες φωνές. Εκεί που τα πράγματα παραμένουν σταθερά είναι ότι η Τουρκία παραδοσιακά είναι μία χώρα με έντονο τον αυταρχισμό και κύριο χαρακτηριστικό ότι οι μείζονες αποφάσεις λαμβάνονται από τον ηγέτη της ερήμην του λαού. Παλιά λεγόταν Σουλτάνος, αργότερα Κεμάλ, Οζάλ και σήμερα Ερντογάν. Ο λαός είναι απών από αυτή τη διαδικασία. Το λέω αυτό εν συγκρίσει προς την Ελλάδα, όπου, παρά το ατελές θεσμικό οικοδόμημα, η συμμετοχή του λαού στις μείζονες πολιτικές αποφάσεις θεωρείται αυτονόητη. Όλες σχεδόν οι ελληνικές επιλογές στρατηγικού χαρακτήρα προήλθαν από οδυνηρές γέννες και σημαδεύθηκαν από οξύτατες και αιματηρές συγκρούσεις. Η επιλογή της Αντάντ στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο συνδέθηκε με τον εθνικό διχασμό. Η μετωπική σύγκρουση της Ελλάδος με τις δυνάμεις του Άξονα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οδήγησε στην απώλεια του 10% του ελληνικού πληθυσμού και κατέστρεψε όλες τις υποδομές της χώρας. Η συμπαράταξη με τη Δύση κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ήταν αποτέλεσμα ενός αιματηρού εμφυλίου πολέμου που σημάδεψε την πορεία της χώρας για δεκαετίες. Η μόνη αναίμακτη μείζων επιλογή υπήρξε η ένταξη της Ελλάδος στην ΕΟΚ, που και αυτή προκάλεσε έντονη ιδεολογική αντιπαράθεση και απαίτησε ισχυρή πολιτική βούληση. Η ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ ήταν συνέπεια της ενεργού συμμετοχής της Ελλάδος στα ευρωπαϊκά δρώμενα. Οι δύσκολες γέννες οδηγούν σε ορθότερες επιλογές. Αντιθέτως, στην περίπτωση της Τουρκίας όλες οι στρατηγικές της επιλογές, στον Α΄ και στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στον Ψυχρό Πόλεμο, ως προς την ένταξη στην ΕΕ, είτε υπήρξαν αποφάσεις μίας στενής ηγετικής ομάδας, μακριά από ιδεολογικές ζυμώσεις με τον τουρκικό λαό, είτε δεν ήσαν επιλογές αλλά προέκυψαν.
-Σε πρακτικό επίπεδο, τί σημαίνουν όλες αυτές οι εξελίξεις στην Τουρκία για τον Ελληνισμό;
Οι διαφορές μεταξύ Ελλάδος-Κύπρου και Τουρκίας δεν σχετίζονται με τις πολιτικές ηγεσίες των δύο χωρών. Οφείλονται σε αντικρουόμενα συμφέροντα, σχετικώς με τον ρόλο που επιθυμεί κάθε χώρα να διαδραματίσει στην ανατολική Μεσόγειο, τα Βαλκάνια και τον Εύξεινο Πόντο. Στη γεωπολιτική σκακιέρα της ανατολικής Μεσογείου ο ελληνισμός, όπως εκφράζεται μέσα από τις κρατικές οντότητες της Ελλάδος και της Κυπριακής Δημοκρατίας, διαθέτει δύο κρίσιμα ερείσματα. Την Κύπρο, που μας φέρνει σε επαφή με τα κράτη της Μέσης Ανατολής, και το Αιγαίο, στο οποίο η απόλυτη ελληνική κυριαρχία οδηγεί σε πλήρη έλεγχο των περασμάτων προς τον Εύξεινο Πόντο. Αυτά τα δύο στοιχεία προσπαθεί να ακυρώσει η τουρκική πολιτική, διότι συγκρούονται με τη δική της αντίληψη για τον ρόλο που θέλει να διαδραματίσει στην περιοχή. Η Τουρκία θεωρεί παγίως πως Ελλάδα και Κύπρος παρεμβαίνουν στον «ζωτικό χώρο» της και προσπαθεί να περιορίσει τις δύο αυτές χώρες από την άσκηση των δικαιωμάτων τους. Πολλοί προσπαθούν να εξηγήσουν τις ελληνοτουρκικές σχέσεις μέσα από το πρίσμα των στερεοτύπων. Υποτίθεται ότι οι διαφορές Ελλάδος-Κύπρου και Τουρκίας οφείλονται κυρίως σε ψυχολογικές αιτίες αντιπαλότητας που ανάγονται στην ιστορία. Είναι βεβαίως γεγονός ότι τμήμα της αντιπαλότητας μεταξύ των δύο λαών μπορεί να αναχθεί στην εικόνα που αναπαράγει η συλλογική μνήμη και οι ιδεοληψίες. Η προσπάθεια όμως αναγωγής όλων των προβλημάτων στην ψυχολογία και την ιστορία δεν μπορεί να κριθεί σοβαρά. Η αρνητική εικόνα που έχουν οι Έλληνες για τους Τούρκους δεν οφείλεται στην άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453 ούτε στη Μικρασιατική Καταστροφή. Η παρουσία των τουρκικών στρατευμάτων κατοχής στην Κύπρο δεν είναι ένα ψυχολογικό φαινόμενο, όπως επίσης δεν είναι ψυχανέμισμα η αμφισβήτηση της ελληνικής κυριαρχίας σε νησιά του Αιγαίου, οι παραβιάσεις του ελληνικού εναερίου χώρου και το casus belli. Επομένως, τα προβλήματα μεταξύ Ελλάδος-Κύπρου με την Τουρκία θα συνεχιστούν διότι οφείλονται στη διαφορετική αντίληψη που έχει η κάθε πλευρά για το ρόλο της στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου.
Η κοινή θεώρηση Ελλάδας-Κύπρου μας βγάζει από τη λοιπή μιζέρια
Ο Ερντογάν αποφάσισε να κλείσει τα πολλά ανοιχτά μέτωπα για να επικεντρωθεί στο Κουρδικό
- – Θα προχωρήσει στα ανοίγματα που έχει εξαγγείλει ο Ερντογάν; Θεωρείτε ότι αλλάζει το δόγμα της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας με τα ανοίγματα προς Μόσχα και Τελ Αβίβ;
Το μεγαλύτερο πρόβλημα του Ερντογάν σήμερα είναι η διαχείριση των κουρδικών πληθυσμών εντός και εκτός της χώρας. Το κουρδικό απειλεί τη σταθερότητα στην ίδια την Τουρκία. Προκειμένου να διασώσει το μείζον, ο Ερντογάν αποφάσισε να κλείσει τα πολλά ανοιχτά μέτωπα για να επικεντρωθεί στο Κουρδικό. Οι υποχωρήσεις που κάνει είναι πρωτοφανείς για την αλαζονεία του. Δείχνουν, όμως, έναν πραγματιστή ηγέτη που έχει τη δυνατότητα να αλλάζει την πολιτική του ακόμη κι όταν για χρόνια έχει ακολουθήσει άλλους δρόμους.
– Πόσο μπορούν να κρατήσουν αυτές συμμαχίες, λαμβάνοντας υπόψη και την εν γένει συμπεριφοράς του κ. Ερντογάν;
Με τη Ρωσία τα πράγματα παραμένουν περίπλοκα. Το ρωσικό εμπάργκο χτύπησε άγρια τον τουρισμό και τις εξαγωγές της Τουρκίας. Παράλληλα, όμως, η Ρωσία παρέμεινε ο βασικός προμηθευτής φυσικού αερίου της Τουρκίας και η Τουρκία είναι η χώρα με τη δεύτερη μεγαλύτερη κατανάλωση ρωσικού φυσικού αερίου. Επίσης, Ρώσοι έχουν αναλάβει την κατασκευή δύο πυρηνικών εργοστασίων στην Τουρκία. Ο πραγματισμός επέβαλε την ανεύρεση ενός modus vivendi στις σχέσεις των δύο χωρών. Αμφίβολο, όμως, είναι εάν θα τα βρουν στα θέματα του μελλοντικού καθεστώτος στη Συρία και των Κούρδων. Εκτιμώ ότι ο Ερντογάν θέλει να χρησιμοποιήσει την προσέγγιση με τη Ρωσία για να δημιουργήσει κλίμα ανησυχίας στη Δύση και να αποσπάσει ανταλλάγματα. Αυτό άλλωστε είναι κλασική κίνηση των Τούρκων. Κάτι ανάλογο είχε γίνει και κατά την περίοδο των διακοινοτικών συγκρούσεων στην Κύπρο και των συζητήσεων για τα σχέδια Άτσεσον. Τον Ιούλιο του 1964 η Άγκυρα επέτρεψε, καθ’ υπέρβαση της Συμβάσεως του Μοντραί του 1936, τον διάπλου των Στενών από ένα σοβιετικό καταδρομικό, συνοδευόμενο από δυο αντιτορπιλικά που ενίσχυσαν τη σοβιετική παρουσία στη Μεσόγειο. Επίσης, στα τέλη της δεκαετίας του 1970 η Τουρκία είχε λάβει περισσότερη σοβιετική βοήθεια από οποιαδήποτε άλλη χώρα του Τρίτου Κόσμου.
Η επίλυση των προβλημάτων της Τουρκίας με το Ισραήλ δεν πρέπει να εκπλήσσει. Το Ισραήλ ουδέποτε επέλεξε να έχει απέναντί του την Τουρκία και η επιδείνωση των διμερών σχέσεων δεν υπήρξε δική του πρωτοβουλία. Ήταν θέμα χρόνου η αποκατατάσταση των σχέσεων των δύο χωρών. Δεν αναμένεται ότι θα επανέλθουν στον στρατηγικό χαρακτήρα που είχαν προ του 2009. Το βασικό είναι ότι Τελ Αβίβ και Άγκυρα μοιράζονται την ίδια επιθυμία να αναχαιτισθεί το Ιράν ενώ και οι ενεργειακές πηγές της ανατολικής Μεσογείου παίζουν το ρόλο τους.
– Με δεδομένο ότι προχωρεί η αναθέρμανση των σχέσεων με Ρωσία και Ισραήλ, αυτό τι σημαίνει για τον ελληνισμό;
Εν αντιθέσει προς τη Ρωσία, οι εξελίξεις με το Ισραήλ δεν είναι ευνοϊκές για τα ελληνικά συμφέροντα. Μετά το 2010 όλες οι κυβερνήσεις Ελλάδος-Κύπρου θεωρούν ως βασική παράμετρο της εξωτερικής πολιτικής την προσέγγιση με το Τελ Αβίβ. Το Ισραήλ έχει πρόβλημα με την εξαγωγή των ενεργειακών του κοιτασμάτων. Μετά την ανακάλυψη του κοιτάσματος Ζορ από την Αίγυπτο εξανεμίζεται η πιθανότητα εξαγωγής ισραηλινού αερίου στη συγκεκριμένη χώρα. Πού θα στείλει το Ισραήλ το αέριο; Οργανωμένα συμφέροντα πιέζουν προς τη δημιουργία ενός αγωγού που θα οδηγεί το αέριο στην Τουρκία και από εκεί στην Ευρώπη. Φοβούμαι ότι θα ασκηθούν πιέσεις στη Κυπριακή Δημοκρατία προς αυτή την κατεύθυνση.
– Θα μπορούσαν να γίνουν κάποιες κινήσεις από Ελλάδα και Κύπρο; Πόσο επηρεάζονται οι τριμερείς συμμαχίες;
Ο Ελληνισμός άρχισε να αποκτά περιφερειακό ρόλο στην ανατολική Μεσόγειο μόνον επί τη βάσει του συνδυασμού Ελλάδος-Κύπρου: Ελλάδα-Κύπρος με Ισραήλ ή/και με Αίγυπτο (και πιθανόν με Ιορδανία). Η κοινή θεώρηση Ελλάδας-Κύπρου μας βγάζει από τη λοιπή μιζέρια στην οποία έχουμε περιπέσει τα τελευταία χρόνια. Οι εξελίξεις στην Τουρκία δείχνουν ότι η χώρα μπαίνει σε ένα μεταβατικό στάδιο για μερικά χρόνια. Θεωρώ ότι είναι ευκαιρία να καθιερωθούμε διεθνώς ως παράγοντας σταθερότητας στην ευρύτερη περιοχή. Οι τριμερείς συμμαχίες είναι βασικό εργαλείο προς αυτή την κατεύθυνση.
- – Βλέπετε εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ Τουρκίας και Αιγύπτου;
Οι πραξικοπηματίες στην Τουρκία είχαν ως πρότυπό τους το τι συνέβη στην Αίγυπτο με τον Μόρσι. Αυτό αποξενώνει ακόμη περισσότερο τον Ερντογάν από τη σημερινή αιγυπτιακή κυβέρνηση. Παρ’ όλα αυτά ο Ερντογάν έχει δείξει ότι μπορεί να κάμψει τον εγωισμό του προκειμένου να επικεντρωθεί σε μείζονα προβλήματα. Δεν προβλέπω πάντως εντυπωσιακές εξελίξεις στο άμεσο μέλλον.
Ο αγωγός, οι δυσκολίες και η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας
- – Μπορεί να περάσει ο αγωγός από την κυπριακή ΑΟΖ χωρίς να ρωτηθεί η Κύπρος;
Το νομικό πλαίσιο για την τοποθέτηση αγωγών στο βυθό της θάλασσας καθορίζεται από τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982. Συμφώνα με το άρθρο 86 η τοποθέτηση αγωγών είναι μία από τις ελευθερίες των ανοιχτών θαλασσών. Σε άλλο άρθρο, όμως και συγκεκριμένα στο άρθρο 79, αναφέρεται ότι η χάραξη της διαδρομής του αγωγού, επί της υφαλοκρηπίδας ή της ΑΟΖ υπόκειται στην προηγούμενη συναίνεση του παράκτιου κράτους. Επομένως, ενώ δεν χρειάζεται να συναινέσει η Κύπρος ως προς την τοποθέτηση των αγωγών, θα πρέπει να ερωτηθεί ως προς τη χάραξη. Σε περίπτωση που δεν υπάρξει συμφωνία, η Κύπρος μπορεί να παρεμποδίσει την πόντιση του αγωγού, η οποία δεν είναι εύκολη διαδικασία. Είναι προφανές ότι σε μία τέτοια περίπτωση το αίτημα προς την Κύπρο θα διατυπώσει το Ισραήλ και όχι η Τουρκία.
Η Τουρκία αναζητεί να δώσει διεθνή υπόσταση στα κατεχόμενα
Στόχος της Άγκυρας είναι να μετατρέψει την Κύπρο σε δορυφόρο της και βραχίονα της πολιτικής της εντός ΕΕ
Πώς επηρεάζεται το Κυπριακό από τις εξελίξεις στην Τουρκία;
Μετά το 1974 το Κυπριακό προσδιορίζεται από κάποιες σταθερές. Για την Τουρκία το Κυπριακό είναι πρωτίστως θέμα στρατηγικής ασφάλειας. Η παρουσία των Τουρκοκυπρίων νομιμοποίησε την ενασχόληση της με την Κύπρο. Τα συμφέροντά της, όμως, είναι ανεξάρτητα από αυτά των Τουρκοκυπρίων. Η Τουρκία δεν πρόκειται να επιτρέψει στους Τουρκοκυπρίους να πάρουν μόνοι τους αποφάσεις για το μέλλον τους. Υπνθυμίζω ότι μιλάμε για την Τουρκία του Ερντογάν. Παράλληλα η Τουρκία έχει εμπλακεί σε διαπραγματεύσεις διά των Τουρκοκυπρίων. Ο βασικότερος λόγος για τις διαπραγματεύσεις είναι ότι τα κατεχόμενα αποτελούν μαύρη τρύπα στον χάρτη. Μέσα από τις διαπραγματεύσεις που θα οδηγήσουν σε συμφωνία ειρήνης η Τουρκία αναζητεί να δώσει διεθνή υπόσταση στα κατεχόμενα.
Έτσι φτάνουμε στην επόμενη σταθερή που είναι η διεθνής αναγνώριση της κυβερνήσεως της Κυπριακής Δημοκρατίας. Στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων η ελληνική πλευρά διαπραγματεύεται τη διεθνή της υπόσταση. Αντιστοίχως το ισχυρό χαρτί της τουρκικής πλευράς είναι τα εδάφη που κατέχει. Μπορεί η κατοχή να είναι παράνομη αλλά εφ’ όσον τα ενδιαφερόμενα μέρη συμφωνήσουν για την τελική λύση, θεραπεύονται εκ των υστέρων οι παρανομίες. Επομένως, η διαπραγμάτευση είναι «αναγνώριση έναντι εδάφους». Γι’ αυτό το λόγο είναι τόσο σημαντικό η διεθνής υπόσταση της Κυπριακής Δημοκρατίας να δοθεί μόνον εάν έχει εξασφαλισθεί 100% η επιστροφή εδαφών.
Δυστυχώς η ελληνική πλευρά δεν έχει άλλα πλεονεκτήματα. Μόνον η ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ απείλησε να διαταράξει την ανισορροπία του 1974. Εξουδετερώθηκε, όμως, από τη μεθόδευση του Σχεδίου Ανάν. Επιπλέον, η Ελλάδα βρίσκεται διεθνώς στο χειρότερο σημείο μετά τη μεταπολίτευση. Αυτό σημαίνει ότι ο ισχυρότερος σύμμαχος της Κύπρου είναι εκτός παιχνιδιού. Όλα αυτά δείχνουν ότι η όποια πρόταση λύσεως του Κυπριακού θα αντανακλά το εξαιρετικά αρνητικό εις βάρος του ελληνισμού σημερινό ισοζύγιο ισχύος. Μοναδική ελπίδα αλλαγής του διαπραγματευτικού ισοζυγίου υπέρ της ελληνικής πλευράς, δημιούργησε η ανεύρεση ενεργειακών πηγών στην ανατολική Μεσόγειο το 2011. Τα κυπριακά ενεργειακά αποθέματα, όμως, είναι ακόμη λίγα για να γείρουν την πλάστιγγα. Χρειάζεται, οπωσδήποτε να συνεχισθούν οι έρευνες.
Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η σημερινή Τουρκία δεν πρόκειται να δεχθεί κάποια σχετικώς ευπρεπή λύση στο Κυπριακό. Στόχος της Άγκυρας είναι να μετατρέψει την Κύπρο σε δορυφόρο της και βραχίονα της πολιτικής της εντός ΕΕ. Κάτι τέτοιο θα αποσταθεροποιήσει ακόμη περισσότερο την κατάσταση στην ανατολική Μεσόγειο σε μία περίοδο που η παλαιά περιγραφή της Κύπρου ως του αβύθιστου αεροπλανοφόρου εξακολουθεί να έχει ακέραια τη σημασία της για τη Δύση.