ΓΝΩΜΕΣ
04/07/2025 | 06:20
Εισερχόμαστε σε μια νέα φάση με μια Μέση Ανατολή χωρίς σαφή ρυθμιστή, όπου η ισχύς, η εξουσία, η αποτροπή και η επιβίωση επανακαθορίζονται: Το Ισραήλ, το Ιράν και η στρατηγική ανασύνθεση της περιοχής
Του ΕΥΡΙΠΙΔΗ Λ. ΕΥΡΥΒΙΑΔΗ* – Λευκωσία
Τα γεγονότα που εκτυλίσσονται στη Μέση Ανατολή μεταξύ Ισραήλ και Ιράν, δεν είναι απλώς άλλη μία περιφερειακή ανάφλεξη. Δεν είναι επεισοδιακά. Είναι συστημικά.
Η ισραηλινοϊρανική αντιπαράθεση, που πυροδοτήθηκε από την ισραηλινή επιχείρηση «Ανατέλλων Λέων» στις 13 Ιουνίου, σηματοδοτεί μια στρατηγική ρήξη. Αποτελούν ένα γεωπολιτικό σημείο καμπής. Μια νέα φάση στην εν εξελίξει αναχάραξη του γεωπολιτικού χάρτη της Μέσης Ανατολής.
- Τα πρόσφατα γεγονότα επιταχύνουν την ανάδυση μιας νέας αρχιτεκτονικής ασφάλειας στην περιοχή, τα αποτελέσματα της οποίας μένει να φανούν. Θα αποφέρει ειρήνη και ασφάλεια η αναδυόμενη αυτή κατάσταση ή ανασφάλεια και χάος;
Οι στόχοι του Ισραήλ ήταν τρείς: Ο αποκεφαλισμός της καθεστωτικής διοίκησης του Ιράν· η αποδυνάμωση των πυραυλικών του δυνατοτήτων· και η επαναφορά της αποτρεπτικής ισχύος του Ισραήλ, την οποία είχε απωλέσει με τα γεγονότα στη Γάζα, σε μια περιοχή όπου η αμφισημία δεν εγγυάται πλέον επιβίωση.
Η αλλαγή καθεστώτος στην Τεχεράνη μπορεί να ήταν λανθάνων στόχος, αλλά φαντάζει απίθανος προς το παρόν. Ο Πρωθυπουργός Νετανιάχου έκανε λόγο για «ολοκληρωτικό πόλεμο», ενώ ο Πρόεδρος Τραμπ απαίτησε την «άνευ όρων παράδοση» του Ιράν, πριν βομβαρδίσει τη χώρα. Ταυτόχρονα όμως υποστήριζε κατάπαυση του πυρός και υποσχόταν ειρήνη στην περιοχή.
- Η ισραηλινή επιχείρηση ήταν σαρωτική, σκόπιμη και λελογισμένη. Πλήγηκαν καίριες πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν. Ανώτεροι Ιρανοί διοικητές και πυρηνικοί επιστήμονες εξοντώθηκαν. Ο επί δεκαετίες σκιώδης πόλεμος μεταξύ Ισραήλ και Ιράν ξέσπασε στο φως της ημέρας.
Το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν έχει υποστεί σοβαρά πλήγματα αλλά ίσως να μην έχει καταστραφεί ολοσχερώς. Ο Πρόεδρος Τραμπ δήλωσε πως το πυρηνικό πρόγραμμα της Τεχεράνης «αφανίστηκε πλήρως», παρομοιάζοντας την επιχείρηση ως μια «στιγμή Χιροσίμα», δηλαδή την αμερικανική ατομική επίθεση του 1945 κατά της Ιαπωνίας.
Ωστόσο, διαρροές από υπηρεσίες πληροφοριών —κυρίως των ΗΠΑ και του Ισραήλ— αναφέρουν ότι περίπου 400 κιλά ουρανίου εμπλουτισμένου κατά 60% μεταφέρθηκαν κρυφά από το Φορντό σε άγνωστη προστατευόμενη εγκατάσταση. Εάν αληθεύει, οι βασικές ικανότητες του Ιράν φαίνεται πως παραμένουν άθικτες.
- Επιπλέον, και αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό, εάν οι αμερικανικοί βομβαρδισμοί με τον πολυδιαφημιζόμενο συμβατικό υπερπύραυλο δεν κατέστρεψαν ολοκληρωτικά το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, τότε δημιουργείται μείζον ζήτημα ως προς την ικανότητα των ΗΠΑ να επιβληθούν χωρίς τη χρήση πυρηνικών όπλων κάτι που οι δυνητικοί τους αντίπαλοι καταγράφουν.
Η απάντηση του Ιράν στους βομβαρδισμούς υπήρξε άμεση και αποτελεσματική. Εκατοντάδες drones και βαλλιστικοί πύραυλοι στόχευσαν ισραηλινές πόλεις, υποδομές και στρατιωτικές εγκαταστάσεις.
Παρά τις σοβαρές απώλειες, το Ιράν συνέχισε να ανταποδίδει με ένταση —υποδηλώνοντας πως το Ισραήλ ενδεχομένως να υποτίμησε την ανθεκτικότητα και το βάθος του ιρανικού πυραυλικού προγράμματος. Η σύγκρουση μετατοπίστηκε από πόλεμο δι’ αντιπροσώπων σε άμεση διακρατική αντιπαράθεση. Η ανθρωπιστική κρίση οξύνθηκε. Οι κανόνες του πολέμου κατέρρευσαν.
- Ο τελευταίος αυτός πόλεμος δεν μπορεί να εκτιμηθεί μεμονωμένα. Συνιστά την βίαιη συνέχεια μιας πορείας που ξεκίνησε με την πτώση του φιλοδυτικού και φιλοϊσραηλινού καθεστώτος του Σάχη και την αντικατάστασή του από το θεοκρατικό των Μουλάδων (1979–80).
Η αντίθετη μέτρηση άρχισε μια δεκαετία πριν, με την κατάρρευση της Λιβύης, τον κατακερματισμό του Ιράκ και της Συρίας, τη στρατιωτικοποίηση του Λιβάνου, τον εξοπλισμό της Υεμένης και τη ριζοσπαστικοποίηση της Γάζας.
Το καθεστώς των Μουλάδων υιοθέτησε μια στρατηγική αποτροπής μέσω της διάχυσης —εξοπλίζοντας, εκπαιδεύοντας και κατευθύνοντας ένα εκτεταμένο δίκτυο πληρεξούσιων από τη Γάζα ως την Υεμένη, με τρομοκρατικές οργανώσεις όπως την Χαμάς, την Χεζμπολάχ και τους Χούθις.
- Ο διακηρυγμένος στόχος του Ιράν και των πληρεξουσίων του, παραμένει η καταστροφή του Ισραήλ. Ο πόλεμος της Γάζας απέδειξε πως η στρατηγική ανάσχεσης του Ισραήλ είχε αποτύχει, παρά το γεγονός πως οι περιφερειακοί πληρεξούσιοι του Ιράν έχουν αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά — τουλάχιστο για αρκετά καιρό μελλοντικά.
Οι ΗΠΑ δεν ενεπλάκησαν επιχειρησιακά, εξ αρχής, στα πρόσφατα γεγονότα. Όμως είναι πλέον εμφανές ότι υπήρξε συντονισμός από την αρχή μεταξύ Ισραήλ και ΗΠΑ όσον αφορά τη στρατηγική των ισραηλινών επιθέσεων συμπεριλαμβανομένων και των στοχευμένων αποκεφαλισμών Ιρανών καθεστωτικών.
Η Ουάσιγκτον εισήλθε τελικά στον πόλεμο πλήττοντας ιρανικές πυρηνικές εγκαταστάσεις στο Φορντό, Νατάνζ και Ισφαχάν με βομβαρδιστικά B-2. Η αμερικανική συμμετοχή αποτελούσε την αμερικανική εκδοχή του «πυρηνικού αποκεφαλισμού». Ήταν βέβαια μια αποστολή που οι Ισραηλινοί αδυνατούσαν να υλοποιήσουν χωρίς τους Αμερικανούς.
Σε απάντηση, το Ιράν έπληξε αμερικανικούς στόχους στην περιοχή, μεταξύ άλλων και τη βάση Αλ Ουντέιντ του Κατάρ, τον μεγαλύτερο στρατηγικό σύμμαχο των ΗΠΑ στη περιοχή. Το φαινομενικά οξύμωρο ήταν πως οι Ιρανοί προειδοποίησαν όλους για την επικείμενη επίθεση.
- Μετά την επίθεση, και υπό το πρίσμα της εκεχειρίας με διαμεσολάβηση του Αμερικανού προέδρου, εικάζεται ευρέως πως η ιρανική επίθεση ήταν προσυμφωνημένη ώστε να διατηρηθεί η εικόνα μιας Τεχεράνης που αντιστέκεται.
- Οι ευχαριστίες του Τραμπ προς την Τεχεράνη για την έγκαιρη προειδοποίηση καθώς και την μη ύπαρξη θυμάτων και καταστροφών, φαίνεται να ενισχύουν αυτή την ερμηνεία.
Η εκεχειρία που ανακοίνωσε ο Πρόεδρος Τραμπ στις 24 Ιουνίου διήρκεσε ελάχιστα. Λίγες ώρες μετά, οι Ισραηλινοί έπληξαν ραντάρ κοντά στην Τεχεράνη, ενώ ιρανικοί πύραυλοι έπληξαν στόχους στο νότιο Ισραήλ. Ο Τραμπ, σε ακόμη ένα από τα χαρακτηριστικά του ξεσπάσματα, επιτέθηκε φραστικά και στις δύο πλευρές για την μη τήρηση της εκεχειρίας λέγοντας: «Δεν ξέρουν τι στο γαμ___κάνουν».
Αυτή είναι η Μέση Ανατολή, όπου οι εκεχειρίες καταρρέουν εντός ωρών. Ο διττός ρόλος του Τραμπ ως μεσολαβητή και επικριτή αντικατοπτρίζει όχι μόνο ένα ασταθές θέατρο επιχειρήσεων, αλλά και την ανάγκη του να εξισορροπεί τη διπλωματία με την εσωτερική του εικόνα και πολιτική.
- Η έφεσή του για ηχηρές επικεφαλίδες συγκρούεται με την πολυπλοκότητα της διαχείρισης κρίσεων σε πραγματικό χρόνο. Το τελικό αποτέλεσμα είναι η παραγωγή στρατηγικού θορύβου: προβολή ισχύος για κατανάλωση στο εσωτερικό μέτωπο, αλλά αβεβαιότητα στο εξωτερικό.
Παρά τη δήλωση Τραμπ πως «η σύγκρουση Ιράν–Ισραήλ τελείωσε», η Ουάσιγκτον αντιμετωπίζει μια μέγιστη δοκιμασία. Πρέπει να στηρίξει το Ισραήλ· να συγκρατήσει την κλιμάκωση· να εξασφαλίσει την τήρηση της εκεχειρίας· και να διαμορφώσει ένα βιώσιμο modus vivendi —διατηρώντας ταυτόχρονα την αξιοπιστία της.
Οι σύμμαχοι των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή ανησυχούν και δικαιολογημένα. Οι αντίπαλοι εντοπίζουν κενά. Η πολιτική μετακύλισης ευθυνών του Τραμπ συγκρούεται πλέον με τα όρια της αμερικανικής απεμπλοκής.
- Στο μεταξύ, οι αγορές αρχικά ταράχθηκαν. Οι τιμές του πετρελαίου εκτοξεύθηκαν. Οι ναυτιλιακές ροές στην Ερυθρά Θάλασσα απειλήθηκαν.
- Η Διώρυγα του Σουέζ και το Στενό του Ορμούζ βρέθηκαν στο επίκεντρο του κόσμου. Όμως η κατάσταση αποκλιμακώνεται, υποδεικνύοντας πως οι αγορές ίσως να είναι πολιτικά σοφότερες από τους συνήθεις αναλυτές της πολυθρόνας.
Οι τιμές του πετρελαίου πέφτουν, καθώς η εκεχειρία —όσο εύθραυστη κι αν είναι— εκλαμβάνεται ως σήμα αποκλιμάκωσης. Το Στενό του Ορμούζ παραμένει ανοικτό. Δεν συνεφέρει στο Ιράν το κλείσιμό του. Προς το παρόν, τα χειρότερα σενάρια για την παγκόσμια οικονομία έχουν αποφευχθεί.
Το μείζον ερώτημα παραμένει: Είμαστε μάρτυρες μιας νέας αναχάραξης των συνόρων της Μέσης Ανατολής;
Η απάντηση είναι τουλάχιστον όχι ακόμη. Αλλά θα υπάρξουν αναθεωρήσεις σε συμμαχίες, σε θέσεις και στρατηγικά δόγματα. Η παλιά αρχιτεκτονική —βασισμένη στην Pax Americana, την ισραηλινοαραβική προσέγγιση και τις ελπίδες για πυρηνική συμφωνία με το Ιράν— καταρρέει. Στη θέση της αναδύεται μια εύθραυστη και ρευστή τάξη πραγμάτων, που βρίσκεται σε αναζήτηση ενός modus vivendi.
- Η Κύπρος δεν μπορεί να μείνει αμέτοχη στα τεκταινόμενα στη γειτονιά μας. Βρίσκεται εκτεθειμένη σε πολιτικές, στρατιωτικές, οικονομικές και άλλες συναφείς επιπτώσεις.
Ως το μόνο κράτος–μέλος της ΕΕ στην περιοχή, ως αξιόπιστος και προβλέψιμος περιφερειακός δρών, η Κύπρος πρέπει να τοποθετείται με στρατηγική σαφήνεια. Πρέπει να υπερασπίζεται το διεθνές δίκαιο και το σύστημα διακρατικών κανόνων. Πρέπει να προάγει την αποκλιμάκωση και την ειρήνη και να τονίσει τον γεωπολιτικό της ρόλο. Τέλος θα πρέπει να παραμείνει μπροστάρης στην προσφορά κάθε ανθρωπιστικής βοήθειας.
Η ΕΕ, αντιθέτως, βρίσκεται ξανά στο περιθώριο της ιστορίας. Οι εκκλήσεις της για αυτοσυγκράτηση αντηχούν στο κενό. Διχασμένη, διστακτική και αντιδραστική, η ΕΕ παραμένει μία ρητορική μόνο δύναμη σε έναν κόσμο πράξεων. Αν θέλει να είναι γεωπολιτικός παίκτης, οφείλει να δράσει —όχι μόνο να σχολιάζει— ως προς τα παγκόσμια δρώμενα και όχι μόνο αυτά στην άμεση γειτονιά της.
- Η Τουρκία τηρεί μια επιφυλακτική στάση. Καταδίκασε το Ισραήλ αρχικά, αλλά μετρίασε τη στάση της εναντίον του. Συνομιλεί με το Ιράν, φιλοξενεί δυνάμεις του ΝΑΤΟ και επιζητεί επιρροή στην Ουάσιγκτον. Λειτουργεί με υπολογισμένη ασάφεια. Παράλληλα, φοβάται μια εξέγερση Κούρδων στα σύνορά της αν η υφιστάμενη αστάθεια εξαπλωθεί.
Βλέπει όμως και ευκαιρίες. Χωρίς να ευθυγραμμίζεται πλήρως με την Δύση αλλά ούτε και να αποκόπτεται, η Άγκυρα κινείται με συναλλακτικό και καιροσκοπικό τρόπο. Γνωρίζει ότι η περιφερειακή αταξία μπορεί να της αποφέρει κέρδος. Ένα αποδυναμωμένο Ιράν την εξυπηρετεί. Φιλοδοξεί να καλύψει το κενό.
Αυτό που έρχεται, ίσως να μην είναι ειρήνη. Αλλά δεν θα είναι επιστροφή στην προηγούμενη τάξη πραγμάτων. Εισερχόμαστε σε μια νέα φάση: μια Μέση Ανατολή χωρίς σαφή ρυθμιστή, όπου η ισχύς, η εξουσία, η αποτροπή και η επιβίωση επανακαθορίζονται. Οι επιπτώσεις θα είναι παγκόσμιες. Και η Κύπρος, η Ευρώπη και ο ευρύτερος κόσμος θα πρέπει να μετρήσουν και να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες.
* Ευριπίδης Λ. Ευρυβιάδης
Πρώην Πρέσβης της Κυπριακής Δημοκρατίας στις ΗΠΑ και Ύπατος Αρμοστής στο Ηνωμένο Βασίλειο (Η.Β.)
Ανώτερος Επιστημονικός Συνεργάτης, Κυπριακό Κέντρο Ευρωπαϊκών και Διεθνών Σχέσεων, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας
-
Τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν απαραίτητα τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες κανενός.
