ΓΝΩΜΕΣ
15/01/2025 | 06:30
Το 1974 σχεδιάζονταν ανταρτοπόλεμοι στην Κύπρο: Ο καθηγητής Βασίλης Φούσκας κρίνει το βιβλίο του Κώστα Βενιζέλου… Πρέπει να βρίσκεται στη βιβλιοθήκη κάθε σκεπτόμενου δημοκράτη
Του ΒΑΣΙΛΗ ΦΟΥΣΚΑ* – Λονδίνο
Στην Αγγλία, δικαιολογημένα, θεωρούσαμε πως είναι ο Ρόμπερτ Φισκ και, ως ένα άλλο βαθμό, ο Τζέρεμυ Πάξμαν, αλλά πολύ περισσότερο θα λέγαμε ότι είναι ο, πρόσφατα εκλιπών, Τζον Πίλτζερ.
Στις ΗΠΑ σήμερα παραμένει αξεπέραστος ο Σίμορ Χερς και παλιότερα ο γνωστός και σε εμάς, λόγω της πρωτοποριακής μελέτης του, «Το λάθος άλογο», Λόρενς Στερν. Πρόκειται για ένα είδος που, δικαίως, αποκαλούνται ερευνητές-δημοσιογράφοι (investigative journalists).
Στον ελληνικό κόσμο θα ξεχώριζα τους Κώστα Βενιζέλο και Μιχάλη Ιγνατίου, των οποίων η προσφορά στη κατανόηση του κυπριακού ζητήματος και στην μαχητική και αδέσμευτη δημοσιογραφία που υπηρετούν, κάνουν ακόμη και τον πιο απαιτητικό ακαδημαϊκό να ζηλεύει τις έρευνές τους και το πάθος τους για την αλήθεια.
Η εικόνα που μου έρχεται στο μυαλό όταν διαβάζω άρθρα ή βιβλία των Ιγνατίου και Βενιζέλου είναι η εξής:
Σκέφτομαι ένα μεγάλο ξερό χωράφι με γαϊδουράγκαθα και εκατοντάδες πέτρες. Κάτω από κάθε μια από τις πέτρες αυτές κρύβεται ένα κομμάτι της ιστορικής αλήθειας και τους βλέπω να περπατούν ξυπόλητοι, πάνω στα γαϊδουράγκαθα, και να σηκώνουν τη μία πέτρα μετά την άλλη με τεράστιο κόπο.
Μετά ακολουθεί η ερμηνεία, η σύνθεση και το γράψιμο, αλλά οι πέτρες δεν τελειώνουν, λείπουν κι άλλα στοιχεία, και η άοκνη προσπάθειά τους συνεχίζεται. Η πρόσφατη δουλειά του Κώστα Βενιζέλου, 1974: Μυστικά και αλήθειες (εκδόσεις Ρίζες) είναι μέρος αυτής της εικόνας που έχω στο μυαλό μου.
Εδώ, ο Βενιζέλος, ως ερευνητής-δημοσιογράφος, ιχνηλατεί τις αλήθειες που εντόπισε κάτω από τρεις μεγάλες πέτρες.
Η πρώτη αφορά μία σχεδόν άγνωστη πτυχή – ακόμη και για τους μυημένους – του 1974, που είναι η συζήτηση για οργάνωση αντι-πραξικοπήματος ήδη από τις 15-16 Ιουλίου, κάτι που το φοβόντουσαν πάρα πολύ οι Αμερικανοί, διότι θα περιέπλεκε την κατάσταση και τα σχέδια της τουρκικής εισβολής.
Τυχόν επικράτηση του αντι-πραξικοπήματος με λαϊκές κινητοποιήσεις ανά το παγκύπριο, θα αποκαθιστούσε αμέσως τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο στην εκλεγμένη του θέση ως Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας και η αιτιολογία της σχεδιαζόμενης τουρκικής εισβολής θα εξέλειπε (η τελεσίδικη απόφαση των Τούρκων για την εισβολή πάρθηκε στις 17 Ιουλίου).
Είχε, μεταξύ άλλων, συζητηθεί πρόταση του Μακάριου (όταν ήταν στην Πάφο), ν’ ανατιναχθεί ο σταθμός αναμετάδοσης του ΡΙΚ στο Τρόοδος διότι έκανε μεγάλη ζημιά με τις ψευδείς ειδήσεις και τη χουντική προπαγάνδα. Η κατάσταση, ωστόσο, ήταν άσχημη διότι οι Μακαριακοί μαχητές άκουγαν από το BBC για τις προετοιμασίες των Τούρκων για εισβολή, ενώ διαπίστωναν ότι οι χουντικοί που έλεγχαν σε μεγάλο βαθμό τις αποθήκες οπλισμού δεν τους έδιναν όπλα ούτε τους κατέτασσαν σε μονάδες.
Είχε, όμως, ξεκινήσει μια σοβαρή συζήτηση για οργάνωση ανταρτοπόλεμου μεταξύ αξιωματικών του Εφεδρικού και Μακαριακών αξιωματικών της Εθνικής Φρουράς, όπως οι Νίκος Παπαστελλόπουλος και Κώστας Παπακώστας (μετέπειτα βουλευτής και υπουργός Άμυνας της Κυπριακής Δημοκρατίας).
Ο ήρωας Τάσος Μάρκου
Η πιο σημαντική στιγμή της απόφασης για ανταρτοπόλεμο, θα μας ενημερώσει ο Βενιζέλος, ήταν όταν ο ταγματάρχης Τάσος Μάρκου ζήτησε και συνάντησε τον Τάσο Παπαδόπουλο, τότε προεδρεύοντα της Βουλής, στις 30 Ιουλίου, δηλ. δέκα μέρες μετά τον πρώτο Αττίλα κατά τη ψευδο-εκεχειρία.
Ο Μάρκου είχε μαζί του σχέδια ανταρτοπόλεμου και ανάλυσε την κατάσταση λαμβάνοντας υπόψη του την εμπειρία του από το μέτωπο. Είπε στον Παπαδόπουλο ότι όλα είναι πουλημένα, η τουρκική εισβολή έχει γίνει πολιτικά αποδεκτή και ότι χρειάζεται πολιτική κάλυψη για να ξεκινήσει ανταρτοπόλεμο και να πολεμήσει τους Τούρκους.
Το ακόλουθο απόσπασμα-μαρτυρία του Μάρκου προς τον Τάσσο Παπαδόπουλο που καταγράφει ο Βενιζέλος είναι αποκαλυπτικό:
«Βρίσκομαι στο μέτωπο χωρίς πολεμοφόδια. Έχω τρία κανόνια χωρίς βλήματα. Κι όταν τηλεφωνώ στο ΓΕΕΦ, κανένας από τους π… δεν βγαίνει στο τηλέφωνο. Μου λένε πως θα μου τηλεφωνήσουν πίσω και ποτέ δεν παίρνουν. Οι ασύρματοι δε δουλεύουν. Οι οδηγίες που έχω είναι να μην πυροβολούν οι άντρες μου.
Μα όσες φορές πυροβόλησαν, κατά παράβαση των οδηγιών, οι Τούρκοι σταμάτησαν αμέσως την προέλαση. Χθες είχα διατάξει καταδρομική ενέργεια και πήραμε δυο υψώματα. Χαράματα σήμερα το πρωί, πήρα διαταγή ν’ αποχωρήσουμε. Κατά την αποχώρηση, όμως, οι Τούρκοι πυροβόλησαν τους άντρες μου. Πρέπει να είσαι στο μέτωπο, φίλε μου, για να καταλάβεις ότι ο αγώνας αυτός είναι σικέ».
Ο Μάρκου προσπάθησε να πείσει τον Παπαδόπουλο ν’ αναλάβει τη πολιτική ευθύνη και να ενημερώσει το Μακάριο. Συνεχίζει ο Βενιζέλος:
«Ο Τάσος Μάρκου είχε όλες τις λεπτομέρειες στον χαρτοφύλακα που κρατούσε στα χέρια του. Οι στόχοι του εγχειρήματος τρεις όλοι και όλοι:
Α)Καταλαμβάνοντας το ΓΕΕΦ, θα αναλάμβανε τη διοίκηση του στρατεύματος, αδρανοποιώντας όλους εκείνους τους Ελλαδίτες και Κύπριους αξιωματικούς, που είχαν εμπλακεί στο πραξικόπημα και που στη συνέχεια διαδραμάτιζαν ανορθόδοξο ρόλο στο μέτωπο. Στις θέσεις τους θα τοποθετούσε Κύπριους αξιωματικούς, που ήσαν έτοιμοι ν’ αγωνιστούν μέχρις εσχάτων.
Γ)Χρησιμοποιώντας κάθε μέσο, θα προσπαθούσε να τονώσει αμέσως το λαϊκό φρόνημα, θα επιδίωκε τη σύμπνοια ενόψει του εθνικού ολέθρου και θα ξεσήκωνε ολόκληρο τον κυπριακό ελληνισμό σε μια δυναμική κινητοποίηση για ολομέτωπη αντεπίθεση ενάντια στον εισβολέα. Ο Τάσος Μάρκου ανέλυσε και τη στρατιωτική διάσταση του σχεδίου του βήμα προς βήμα».
Ο Παπαδόπουλος εξέφρασε επιφυλάξεις. Ο Μάρκου έφυγε λέγοντάς του ότι μάλλον δεν θα τον ξαναδεί. Έτσι και έγινε. Από τότε παραμένει αγνοούμενος. Η Πολιτεία τον προήγαγε σε υποστράτηγο.
Αν ο Παπαδόπουλος τότε άκουγε τον Μάρκου και αν η κυβέρνηση της «εθνικής ενότητας» στην Αθήνα τασόταν με τη την Κυπριακή αντίσταση, τότε η εξέλιξη της ιστορίας θα ήταν διαφορετική διότι θα ήταν και διαφορετική η τροπή της τουρκικής εισβολής.
Τονίζω ότι καθοριστικό ρόλο για την επιτυχία του δεύτερου Αττίλα (14-17 Αυγούστου) ήταν η περίοδος της ψευδο-εκεχειρίας, διότι ήταν τότε που η Τουρκία ενίσχυσε και επέκτεινε το θύλακα της Αγύρτας με νέες δυνάμεις καταδρομών, ενώ αποβίβασε 300 άρματα Μ-48 και μεγάλα πυροβόλα στο Πέντε Μίλι συνοδευόμενα από νέες δυνάμεις πεζοναυτών και πεζικού.
Το σύνολο των τουρκικών στρατιωτικών δυνάμεων στο δεύτερο Αττίλα ήταν περίπου 30,000 (χωρίς να υπολογίζονται οι Τ/Κ της ΤΜΤ και άλλων μονάδων). Ωστόσο, οι εντολές που έδινε το ΓΕΕΦ ακολουθώντας πιστά το ΑΕΔ των Αθηνών υπό τον Ευάγγελο Αβέρωφ (ΥΕΘΑ) και τον Γρηγόριο Μπονάνο (αρχηγός) ήταν ότι τα ελληνικά όπλα πρέπει να μην προκαλούν την οποιαδήποτε προέλαση των Τούρκων, να μην παρεμποδίσουν τις νέες δυνάμεις που εισρέουν στο νησί και, γενικότερα, να δείχνουν αυτοσυγκράτηση.
Σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις, θα μας πουν οι βετεράνοι μαχητές του 1ου λόχου του 211 ΤΠ που υπεραμυνόταν της Λευκωσίας, οι διαταγές ήταν «αφήστε τους Τούρκους να ευθυγραμμιστούν».
Το νέο βιβλίο του δημοσιογράφου Κώστα Βενιζέλου, με τίτλο: «1974 Μυστικά και Αλήθειες» των εκδόσεων «Ρίζες». Τον πρόλογο έγραψε ο αρθρογράφος της Hellas Journal, Μιχάλης Ιγνατίου
Ο δεύτερος Αττίλας δεν θα μπορούσε να γίνει
Το μόνο λάθος που έκανε ο Μάρκου στην ανάλυση της κατάστασης στον Παπαδόπουλο ήταν ότι η ΕΟΚΑ Β δεν είχε έδρα τη Κύπρο, το ΓΕΕΦ ή τη Λευκωσία, αλλά το εξαρτημένο καθεστώς της Αθήνας, δηλ. τη συγκυβέρνηση Καραμανλή-χούντας – η λεγόμενη κυβέρνηση της «εθνικής ενότητας».
Αν ο Μάρκου έπειθε τον Παπαδόπουλο και το ΓΕΕΦ πέρναγε στα χέρια των Μακαριακών, τότε πράγματι όλα θα έβαιναν διαφορετικά. Η ΕΟΚΑ Β’ θα διαλυόταν και η Μακαριακή επανάσταση θα πίεζε αδυσώπητα την Αθήνα για ενίσχυση της άμυνας της Κύπρου. Αν γινόταν αυτό, ο δεύτερος Αττίλας δεν θα λάμβανε χώρα ποτέ.
Όλα κρίθηκαν στην ψευδο-εκεχειρία με θεμελιακή υπαιτιότητα της κυβέρνησης των Αθηνών. Ακόμα, αν είχε γίνει η εξυγίανση της Κυπριακής Δημοκρατίας από την ΕΟΚΑ Β κατά την ψευδο-εκεχειρία, η απόπειρα κατά της ζωής του Βάσου Λυσσαρίδη στην οποία σκοτώθηκε ο Δώρος Λοϊζου, ένα επεισόδιο που ο Κώστας Βενιζέλος εξέτασε ενδελεχώς σε προηγούμενη μελέτη του και χρεώνεται στην ΕΟΚΑ Β’ (δες, Δώρος Λοίζου. Οι δολοφόνοι κυκλοφορούν ελεύθεροι, Λευκωσία 2019, των εκδόσεων Hippasus), δεν θα λάμβανε χώρα ποτέ.
Οι συζητήσεις για διεξαγωγή ανταρτοπολέμου κατά των δυνάμεων κατοχής συνεχίστηκε ακόμα και πολύ μετά την κάθοδο του Μακαρίου στη Λευκωσία (7 Δεκεμβρίου 1974) ειδικά μέσα στο σοσιαλιστικό κόμμα της ΕΔΕΚ του Λυσσαρίδη. Η ΕΔΕΚ διατηρούσε ένοπλες δυνάμεις μέχρι και τέλη της δεκαετίας του 1980, οι οποίες εκπαιδευόταν στη μέθοδο του ανταρτοπολέμου στην Παλαιστίνη.
Η δεύτερη πέτρα που σηκώνει ο Κώστας Βενιζέλος, ένα θέμα το οποίο είχε απασχολήσει παλιότερα άλλους μελετητές, είναι αυτή της κακοποίησης των αιχμαλώτων με προεξέχον ζήτημα αυτό του βιασμού των γυναικών, ακόμη και ανήλικων παιδιών. Εδώ καταγράφονται πολλά περιστατικά και διαφαίνεται ότι μέσα στο Τουρκικό στρατό υπήρχαν μονάδες οι οποίες δεν είχαν καμία ΝΑΤΟϊκή εκπαίδευση, νοοτροπία ή πειθαρχία.
Τουναντίον, λειτουργούσαν παντελώς έξω από κάθε θεσμικό πλαίσιο διακανονισμών της στρατιωτικής σύγκρουσης και των συμβάσεων της Γενεύης, κανόνες με τους οποίους εξοικειώνονται έστω και υποτυπωδώς οι τακτικοί στρατοί κατά την εκπαίδευσή τους.
Θυμίζω εδώ ότι η 39η μεραρχία της Τουρκίας από την οποία τα τρία πρώτα συντάγματα είχαν αποβιβαστεί στο Πέντε Μίλι στο πρώτο Αττίλα είχε τεθεί εκτός ΝΑΤΟ από το 1964 μετά την επιστολή Τζόνσον στον Τούρκο πρωθυπουργό Ισμέτ Ινονού. Η Τουρκία είχε προχωρήσει σε μερική αποχώρηση από το ΝΑΤΟ από τότε.
Η συγκυβέρνηση «εθνικής ενότητας» Καραμανλή-χούντας περίμενε μέχρι τις 14 Αυγούστου να το κάνει, κι αυτό χωρίς κανένα ουσιαστικό λόγο, αλλά απλά και μόνο για να εκτονώσει την λαϊκή δυσαρέσκεια στο εσωτερικό της Ελλάδας. Η συγκυβέρνηση Καραμανλή-χούντας εξαέρωσε τις τύχες της Κύπρου κατά τη ψευδο-εκεχειρία.
Το κεφάλαιο αυτό αξίζει να διαβαστεί από τους ιθύνοντες της Κυπριακής κυβέρνησης με μεγάλη προσοχή και να προχωρήσει στα απαραίτητα διεθνή διαβήματα, ζητώντας ηθική, υλική και νομική αποκατάσταση των ανθρώπων που έχουν θιχτεί από τις ακατονόμαστες βαναυσότητες που περιγράφονται στο βιβλίο.
Το κλίμα της εισβολής και ο κυπριακός Τύπος
Η τρίτη μεγάλη πέτρα που σηκώνει ο συγγραφέας αφορά κάτι πολύ προσφιλές στον ίδιο: πρόκειται για τον Τύπο του 1974, συγκρίνοντας σημαντικά δημοσιεύατα από πέντε εφημερίδες: Φιλελεύθερος (Μακαριακή), Χαραυγή (ΑΚΕΛ), Τα Νέα (ΕΔΕΚ), Εθνική (ΕΟΚΑ Β’ – χουντική) και ο Αγών του Νίκου Κόσιη.
Κι εδώ αποκαλύπτονται άγνωστες πτυχές της ιστορίας και αναδεικνύονται όψεις της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας, αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ως «το κλίμα της περιόδου της εισβολής». Βέβαια, οι εφημερίδες δεν κυκλοφόρησαν όλη τη περίοδο που εστιάζει ο συγγραφέας, υπήρξαν διακοπές για ευνόητους λόγους.
Για παράδειγμα, ο Φιλελεύθερος δεν κυκλοφόρησε από τις 14 έως τις 21 Αυγούστου. Σημαντική είναι η πληροφορία ότι χουντική λογοκρισία του τι θα δημοσιεύεται και τι όχι υπήρξε ακόμη και πολύ μετά τη πτώση του καθεστώτος Σαμψών, που σημαίνει ότι προέκταση της ελληνικής χούντας στη Κύπρο έλεγχε σημαντικά τμήματα τους κρατικού μηχανισμού.
Τα ΝΕΑ της ΕΔΕΚ είχαν υιοθετήσει τη πρακτική να αφήνουν λευκές τις σελίδες, ή μέρη των άρθρων, που είχαν λογοκριθεί, έτσι ώστε να εκτίθεται το καθεστώς στο αναγνωστικό κοινό.
Ο Λυσσαρίδης αγωνιζόταν διακαώς για τη γρήγορη επιστροφή του Μακαρίου, διότι θεωρούσε την προεδρία Κληρίδη ως «μεταπραξικοπιματική», κάτι δηλ. όπως τη συγκυβέρνηση Καραμανλή-χούντας στην Αθήνα – αυτή είναι μία πτυχή που ο Βενιζέλος τονίζει ιδιαίτερα στο βιβλίο του για το Δώρο Λοίζου που προαναφέραμε.
Η Χαραυγή του ΑΚΕΛ αποκαλούσε την Τουρκία ανοιχτά ως επεκτατική-νεο-αποικιακή δύναμη, ενώ στις 20 Αυγούστου θα προτείνει κυβέρνηση εθνικής ενότητας υπό τον Μακάριο.
Όλες οι εφημερίδες πλην της Εθνικής (ο Αγών κρατούσε διφορούμενη στάση), η οποία έριξε την ατυχή γραμμή ότι «ο Μούσκος έφερε τους Τούρκους στην Κύπρο με την ομιλία του στον ΟΗΕ στις 19 Ιουλίου», άποψη ευρέως διαδεδομένη – αλλά άκρως λανθασμένη – ακόμη και σήμερα, θα συναινέσουν σε μία προοδευτική κατεύθυνση για την πλήρη αποκατάσταση της δημοκρατίας και την επικέντρωση στο τουρκικό πρόβλημα της κατοχής, των αγνοουμένων, των εγκλωβισμένων και των προσφύγων.
Όλες οι δημοκρατικές εφημερίδες, θα μας θυμίσει ο Βενιζέλος, έγιναν στόχοι τρομοκρατικών επιθέσεων από το χουντικό παρακράτος της ΕΟΚΑ Β’. Θα πρόσθετα εδώ ότι αυτό ήταν κάτι που συντηρούσε τεχνητά η ψυχροπολεμική «Γκλάντιο» σε Ελλάδα και Κύπρο προκειμένου να προφασίζονται την καθυστέρηση καθόδου του Μακαρίου στη Λευκωσία – ο Κίσινγκερ είχε περάσει αυτήν ακριβώς τη γραμμή στο Καραμανλή.
Το 1974: μυστικά και αλήθειες, με πρόλογο του Μιχάλη Ιγνατίου, πρέπει να βρίσκεται στη βιβλιοθήκη κάθε σκεπτόμενου δημοκράτη, ‘Έλληνα και Τούρκου, διότι κάνει αυτό που λέει στο τίτλο – ξεσκεπάζει μυστικά και λέει αλήθειες που βρέθηκαν με κόπο κάτω από τις πέτρες σ’ αυτό το μεγάλο χωράφι με τα γαϊδουράγκαθα.
Και τα γαϊδουράγκαθα είναι τα επίσημα αφηγήματα των εξαρτημένων (Ελλάδα) και αυταρχικών (Τουρκία) κυβερνήσεων οι οποίες φοβούνται την αλήθεια όπως ο διάολος το λιβάνι.
* Ο Βασίλης Κωνσταντίνου Φούσκας, καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Ανατολικού Λονδίνου, είναι ο συγγραφέας του: Το μελάνωμα της Κύπρου. Οι ευθύνες των Κων/νου Καραμανλή και Ευάγελλου Αβέρωφ για τη Κυπριακή τραγωδία, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Επίκεντρο.
no related-1614498- Τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν απαραίτητα τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες κανενός.
ΟΛΕΣ ΟΙ ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΕΔΩ, ΟΙ ΓΝΩΜΕΣ ΕΔΩ, ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΔΩ
ΟΛΑ ΤΑ ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΙΓΝΑΤΙΟΥ ΕΔΩ – ΓΙΑ ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΜΥΝΑΣ ΕΔΩ
