ΕΛΛΑΔΑ
09/04/2023 | 11:30
Το ψυχομερίδιον: Ενα κιτρινισμένο χαρτί ξυπνά μνήμες μικρασιατικού ελληνισμού στο Αϊβαλί
Ένα κιτρινισμένο «φαγωμένο» από την πολυκαιρία χαρτί, που βρέθηκε μέσα στα μπάζα ενός υπό επισκευή κτηρίου στο μικρασιατικό Αϊβαλί, απέναντι από τη Μυτιλήνη, δίνει την αφορμή για τη σύνθεση της άγνωστης ιστορίας της παροχής υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιας στους Ρωμιούς της πόλης από έναν άγνωστο θεσμό περίθαλψης όσων είχαν ανάγκη, το «ψυχομερίδιο».
Το χαρτί, με «κολυβογράμματα», χειρόγραφα με πένα και μελάνι, βρέθηκε σε ένα καλόχτιστο μεγάλο κτήριο στα όρια των παλιών ενοριών της Ζωοδόχου Πηγής και του Αγίου Χαραλάμπους.
Ο αρχιτέκτονας που το παρέλαβε από τους εργάτες το δημοσίευσε στο Διαδίκτυο, κυριολεκτικά «μήνυμα σε ένα μπουκάλι στη θάλασσα», ζητώντας να διαβαστεί από όσους ήξεραν να διαβάζουν ελληνικά. Λίγη ώρα μετά, το μήνυμα είχε ληφθεί και το χαρτί είχε διαβαστεί:
Έγραφε: «Πιστοποιώ ότι η Δέσποινα Ευστρατίου Ψωμά, άπορος ούσα και έχουσα ανάγκη φαρμάκων παρακαλείσθε οι αρμόδιοι όπως (…) αυτήν τα αναλογούντα.
Εν Κυδωνίαις τη 18 Φεβρουαρίου 1905
Ο εφημέριος Ζωοδόχου Πηγής
Εμμανουήλ Βασιλειάδης».
Η ίδρυση του ναού της Ζωοδόχου Πηγής
Τον 18ο αιώνα και συγκεκριμένα το 1773, ο ιερέας του Αϊβαλιού γνωστός και ως Οικονόμος Ιωάννης Δημητρακέλλης (1735-1791) με καταγωγή κατ’ άλλους από το παλιό Πλωμάρι και κατ’ άλλους από τα Βασιλικά της Λέσβου, πέτυχε λόγω των ιδιαίτερων σχέσεών του με την Υψηλή Πύλη να εκδοθεί σουλτανικό φιρμάνι με το οποίο παραχωρήθηκαν στην πόλη των Κυδωνιών (ονομασία που δόθηκε στην πόλη από τους μετέχοντες στο κίνημα του Ελληνικού Διαφωτισμού τής εκεί Ακαδημίας Κυδωνιών) εξαιρετικά προνόμια αυτονομίας μέσα στην οθωμανική αυτοκρατορία.
Η εκχώρηση των προνομίων, σύμφωνα με τον «ιδρυτικό μύθο» του Αϊβαλιού, αποδίδεται στις φιλίες του Οικονόμου με σημαντικές προσωπικότητες στην Κωνσταντινούπολη. Γίνεται επίσης αναφορά σε ένα επεισόδιο που υποτίθεται πως συνέβη το 1770 κατά τα Ορλωφικά, μετά τη ναυμαχία του Τσεσμέ. Σύμφωνα με την παράδοση, μετά την καταστροφή του στόλου, ανώτερος Οθωμανός αξιωματούχος κατέφυγε στην απέναντι στεριά. Εκεί, τον βρήκε σε άσχημη κατάσταση ο Οικονόμος, ο οποίος τον φιλοξένησε στο κτήμα του παρά τις αντιρρήσεις της συζύγου του. Φεύγοντας ο πασάς τού υποσχέθηκε να ανταποδώσει τη φιλοξενία όταν θα το επέτρεπαν οι συνθήκες. Επρόκειτο για τον αξιωματούχο του στόλου Χασάν πασά Τζεζάερλη Μαντάλογλου. Όταν ο Οικονόμος πληροφορήθηκε την άνοδο του ναυαγού, που είχε φιλοξενήσει, στα ύπατα αξιώματα τον επισκέφθηκε στην Κωνσταντινούπολη, ζητώντας την ενίσχυση της πολιτείας του, κάτι που πέτυχε με το φιρμάνι που εκδόθηκε.
Ο Οικονόμος Ιωάννης Δημητρακέλλης κυριάρχησε στα κοινοτικά πράγματα του Αϊβαλιού επί περίπου δύο δεκαετίες. Ίδρυσε τον ναό της Ζωοδόχου Πηγής, ή Παναγίας των Ορφανών στην κάτω νότια συνοικία, εξού και Κάτω Παναγιά, καθώς και το σχολείο που λειτούργησε στο προαύλιο του ίδιου ναού δημιουργώντας τη μεγάλη κάτω συνοικία ως οικονομικό και πολιτικό αντίβαρο των παλιών αρχόντων της βόρειας συνοικίας της Πολιτείας.
Περίπου το 1830, μετά την περιπέτεια της εμπλοκής των Κυδωνιών στην επανάσταση του 1821, ο ναός του Δημητρακέλλη, που είχε υποστεί ζημιές, επισκευάζεται όσο μπορούσε να επισκευασθεί και μάλιστα χρησιμοποιείται σαν μητροπολιτικός ναός μέχρι την ανέγερση της νέας μητρόπολης, του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ή Μέσης Παναγιάς.
Ακολουθεί η κατεδάφιση του παλιού ναού το 1860 και η ανέγερση της νέας εκκλησίας που ολοκληρώνεται το 1863, μιας «κλασικής» λεσβιακής βασιλικής με το αϊβαλιώτικο αρχιτεκτονικό «παιχνίδισμα» του υπερυψωμένου μεσαίου κλίτους. Σήμερα ο ναός της Παναγίας των Ορφανών, η Κάτω Παναγιά, η Ζωοδόχος Πηγή του Αϊβαλιού παραμένει όρθια, έχοντας μετατραπεί σε τζαμί, το Χαϊρεντίν Πασά τζαμί. Σε αυτό τον ναό το 1905 εφημέριος ήταν ο Εμμανουήλ Βασιλειάδης, ο οποίος και γνωματεύει για την ανάγκη υποστήριξης με φάρμακα της άπορης Δέσποινας Ευστρατίου Ψωμά. Η γυναίκα, με το χαρτί του εφημέριου της Ζωοδόχου Πηγής, αιτείται το «ψυχομερίδιο».
Η πυρπόληση του Αϊβαλιού και η εύρεση της Παναγίας της Φανερωμένης
Στις 3-4 Ιουνίου του 1821 πυρπολείται το Αϊβαλί, έδρα της Ακαδημίας Κυδωνιών, μια από τις μήτρες του Ελληνικού Διαφωτισμού. Όσοι από τους 35.000 κατοίκους του σώζονται από τη σφαγή, φορτώνονται σε καράβια Αϊβαλιωτών αλλά και Ψαριανών επαναστατών και φεύγουν για τα νησιά. Στη Μυτιλήνη, στις Κυκλάδες όπου συγκροτούν το Τάγμα Κυδωνιέων και φυσικά για τον Μοριά όπου συμμετέχουν στην επανάσταση.
Μετά το 1827 αρχίζει η παλιννόστηση στο Αϊβαλί που ολοκληρώνεται στο διάστημα 1832-1840, όταν και με φιρμάνια του σουλτάνου επιστρέφονται υπό όρους στους Αϊβαλιώτες που επαναπατρίζονται, τα περιουσιακά τους στοιχεία.
Το 1852, στο «περβόλι του Σαλιόκουλα», 100 μέτρα από την ακτογραμμή που στο μεταξύ έχει επεκταθεί προς τη θάλασσα από το μπάζωμά της με τη χρήση οικοδομικών υλικών από τα σπίτια που κατεδαφίζονται για να φτιαχτούν καινούργια, το Καντηλί γιαλό, βρέθηκε -«φανερώθηκε»- με θαυματουργικό τρόπο το εικόνισμα της Παναγιάς. Έχουν προηγηθεί κατά την παράδοση, ενύπνια της Ευαγγελινής (μιας νεαρής φτωχιάς γυναίκας) αλλά και ανασκαφές. Η αποκάλυψη της εικόνας αυτής στις 28 Ιουνίου του 1852 ενεργοποιεί και μια πηγή νερού, το Αγίασμα της Παναγιάς της Φανερωμένης. Το γεγονός αποτέλεσε αφορμή εμψύχωσης των Ρωμιών και οδήγησε στην ανάπτυξη της πόλης και το οικονομικό, πολιτιστικό και τελικά πολιτικό θαύμα που συντελέστηκε ιδιαίτερα στα τέλη του 19ου αιώνα. Δείγματα του οικονομικού αυτού θαύματος είναι ορατά και σήμερα στους επισκέπτες του Αϊβαλιού.
Στη θέση της εύρεσης της εικόνας, χώρο «άμυνας» των Αϊβαλιωτών για να φορτωθούν το 1821 στα καράβια τα γυναικόπαιδα, το 1890 χτίζεται μια όμορφη κατασκευή από τη γνωστή κόκκινη πέτρα της περιοχής, την περίφημη «σαρμουσακόπετρα», με το μπροστινό της τμήμα να στολίζει μια όμορφη κιονοστοιχία που καταλήγει σε ψευδοκορινθιακά κιονόκρανα και αέτωμα. Αυτή η κατασκευή, που δεν ήταν ναός αλλά «Αγίασμα», ανακαινισμένη και επισκέψιμη σήμερα στο Αϊβαλί, διαδέχτηκε προηγούμενο, χτισμένο το 1867, κτήριο.
Το «ψυχομερίδιο»
Η εικόνα της Αϊβαλιώτισας Παναγίας της Φανερωμένης που έδειχνε την Παναγιά με τον Χριστό στην αγκαλιά να παίζει με ένα τόπι- τη Γη, ήταν στον ναό του Αγίου Χαραλάμπους και μεταφερόταν στο Αγίασμα της Παναγιάς κάθε χρόνο στις 28 Ιουνίου -ημέρα ανάμνησης της εύρεσής της όταν και «φούσκωνε το πηγάδι με το αγίασμα και χυνόταν στον δρόμο»- κάθε Πέμπτη -όταν ψαλλόταν παράκληση- και την περίοδο από 15 Αυγούστου έως τα Νιάμερα της Παναγιάς στις 23 Αυγούστου. Όλο το άλλο διάστημα βρισκόταν στον Άγιο Χαράλαμπο, ενώ τα έσοδα του προσκυνήματος τα χρησιμοποιούσαν για τη λειτουργία του «Ψυχομεριδίου» και ιδιαίτερα του γειτονικού στον ναό του Αγίου Χαραλάμπους, νοσοκομείου.
Αίτηση για το ψυχομερίδιον. Φωτογραφία από το ΑΠΕ – ΜΠΕ
Από το νοσοκομείο αυτό, δίνονταν και φάρμακα σε όσους είχαν ανάγκη, φτάνει το αίτημα να είχε εγκριθεί από το «Ψυχομερίδιο». Για την ανάγκη γνωμάτευε ο ιερέας της κάθε μιας από τις ένδεκα ενορίες του Αϊβαλιού.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1830, με εράνους χτίζεται το «νέο Νοσοκομείο των Κυδωνιών» και επισκευάζονται οι μικρές εκκλησιές του Αγίου Χαραλάμπους και της Αγίας Υπακοής. Σύμφωνα με τον Δημητρό Ψαρρό, στο μνημειώδες έργο του «Το Αϊβαλί»: «Το κτίριο του Νοσοκομείου είχε σχήμα Γ και περιέκλειε, από τη βορινή και τη δυτική πλευρά, την ευρύχωρη λιθόστρωτη αυλή στην οποία βρισκόταν ο ναός του Αγίου Χαραλάμπους.
Περιλάμβανε “χειρουργικόν και παθολογικόν τμήμα εις τέσσαρας ευρυχώρους, εναέρους και ευηλίους μεγάλας αιθούσας ασθενών, πλήρες φαρμακείον μετά πλουσίας συλλογικής χειρουργικών εργαλείων, διαμέρισμα δωματίων προς απομόνωσιν των επικινδύνων φρενοβλαβών, ευρύχωρον ανώγαιον διαμέρισμα βρεφοκομείου, μεγάλην αίθουσαν τελετών και υποδοχών και παρακείμενα τα γραφεία της διευθύνσεως και το διαμέρισμα των δωματίων της υπηρεσίας, των μαγειρείων και των αποθηκών. Η κύρια είσοδος του συγκροτήματος βρισκόταν προς την πλευρά της θάλασσας. Απέναντι υπήρχε ένα μικρό καφενεδάκι, με μιαν εξέδρα σε πασσάλους πάνω από το νερό”».
Παράρτημα του Νοσοκομείου ήταν και το γειτονικό Γηροκομείο «περιλαμβάνον δεκάδα κελλίων προς ενδιαίτησιν των απόρων και ερήμων γερόντων».
Σύμφωνα με τις πηγές, το «ψυχομερίδιο» έδρευε σε κτήριο διώροφο στα όρια των ενοριών Αγίου Χαραλάμπους και Ζωοδόχου Πηγής. Το κτήριο που σήμερα, 108 χρόνια μετά, επισκευάζεται. Εκεί όπου βρέθηκε η βεβαίωση για την άπορη Αϊβαλιώτισσα «τη Δέσποινα Ευστρατίου Ψωμά» που «άπορος ούσα και έχουσα ανάγκη φαρμάκων» έπρεπε να πάρει «τα αναλογούντα».
Άγνωστο αν πήρε από το Νοσοκομείο τα φάρμακα που χρειαζόταν.
Εκατόν οκτώ χρόνια μετά, 101 μετά την καταστροφή της Μικρασίας και του Αϊβαλιού ένα χαρτί γραμμένο «Εν Κυδωνίαις τη 18 Φεβρουαρίου 1905» από τον «εφημέριο Ζωοδόχου Πηγής Εμμανουήλ Βασιλειάδη» με έναν συγκινητικό, αληθινά μοναδικό τρόπο, θυμίζει την ιστορία του αϊβαλιώτικου ρωμέικου και την κοινωνική του οργάνωση, ζηλευτή ίσως σε κάποιες περιπτώσεις μέχρι τις μέρες μας.
Με πληροφορίες από ΑΠΕ – ΜΠΕ, Στρατής Μπαλάσκας
Λέσβος, Ελλάδα
