Τα Σεπτεμβριανά του 1955 και οι κυπριακοί απόηχοι: Η έκρηξη στο σπίτι του Ατατούρκ ήταν προβοκάτσια

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η Eurovision της Σουηδίας στο επίκεντρο πολιτικών διαμαρτυριών: Αστυνομικός κλοιός και διαδηλώσεις κατά του Ισραήλ αλλά και για την ένταξη της χώρας στο ΝΑΤΟ [videos]

Η ΔΕΗ μεγάλος χορηγός του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος: Οι παραστάσεις που θα στηρίξει, οι άλλες δραστηριότητες

Αντίστροφη μέτρηση για τη συνεδρίαση του Εθνικού Συμβουλίου της Παρασκευής: Εστάλησαν οι προσκλήσεις από τον πρόεδρο Χριστοδουλίδη

Του ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΠΟΛΥΒΙΟΥ

Την ημέρα που συμπληρώνονται 65 χρόνια από τα «Σεπτεμβριανά» θα σταχυολογήσουμε μερικές ενδιαφέρουσες κυπριακές αντιδράσεις για το πογκρόμ εις βάρος του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης, της 6ης / 7ης Σεπτεμβρίου 1955, που ξέσπασε σχεδόν ταυτόχρονα με την επισημοποίηση του ναυαγίου της «Τριμερούς» στο Λονδίνο.

Το τέλος της «Τριμερούς» δεν γράφτηκε στον Τάμεση, αλλά στον Βόσπορο όπου, αργά το απόγευμα της προηγούμενης μέρας, οργανωμένες ομάδες τουρκικού όχλου, με αμέριστη κρατική, αστυνομική και στρατιωτική βοήθεια, υποκίνηση και ανοχή, κατέστρεψαν εκατοντάδες καταστήματα ελληνικής ιδιοκτησίας, ναούς, μνημεία και ιδιωτικές περιουσίες, και προέβησαν ανεξέλεγκτα σε ένα πρωτοφανές και αδιανόητο για τη μεταπολεμική εποχή πογκρόμ λεηλασιών και βανδαλισμών. Παρόμοιες επιθέσεις έγιναν και στη Σμύρνη, με στόχο το Προξενείο της Ελλάδας και το ελληνικό κλιμάκιο στο τοπικό αρχηγείο του ΝΑΤΟ.

Ως αφορμή των επιθέσεων παρουσιάστηκε η έκρηξη που σημειώθηκε λίγο νωρίτερα, την ίδια μέρα, στο προαύλιο του Τουρκικού Προξενείου στη Θεσσαλονίκη, στο σπίτι που κατά την παράδοση γεννήθηκε ο Κεμάλ Ατατούρκ. Όπως ήταν πρόδηλο από την πρώτη στιγμή, αλλά ομολογήθηκε και επίσημα ενώπιον της δικαιοσύνης κατά το 1960-1961, η έκρηξη ήταν μια χονδροειδής προβοκάτσια – έργο των τουρκικών μυστικών υπηρεσιών.

• Πέρα από τις ανυπολόγιστες υλικές ζημιές και τα ανθρώπινα θύματα, τα Σεπτεμβριανά ήταν η αρχή του τέλους για τον μακραίωνα και ακμάζοντα Ελληνισμό της Κωνσταντινούπολης και του μεταπολεμικού ελληνοτουρκικού ειδυλλίου και ένα γεγονός που στοιχειώνει από τότε τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Ως προς τις κυπριακές τους διαστάσεις, η «μαχητικότητα» και οι βανδαλισμοί των «διαδηλωτών» έδειχναν ότι το Κυπριακό αποτελούσε «εθνικό θέμα» όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην Τουρκία.

Οι ειδήσεις για το πογκρόμ στην Κωνσταντινούπολη της 6ης Σεπτεμβρίου 1955 δημοσιεύθηκαν στα πρωτοσέλιδα των κυπριακών εφημερίδων της Πέμπτης 8ης Σεπτεμβρίου 1955, μαζί με τις ειδήσεις για το ναυάγιο της «Τριμερούς» του Λονδίνου.

Το πρώτο συμπέρασμα για τον αναγνώστη είναι οι σχετικά χαμηλοί τόνοι με τους οποίους αντιμετωπίστηκαν τα Σεπτεμβριανά, τουλάχιστον κατ’ αρχάς και στους πρωτοσέλιδους τίτλους. Απουσιάζουν τα σκληρά επίθετα που χαρακτηρίζουν τα αντίστοιχα πρωτοσέλιδα των αθηναϊκών εφημερίδων, όπου κυριάρχησαν οι λέξεις βαρβαρότητες, βασιβουζούκοι, βανδαλισμοί, κ.ο.κ..

Μια πρώτη εξήγηση είναι ο καραδοκών πέλεκυς της βρετανικής λογοκρισίας και των βαριών ποινών, με βάση τους ισχύοντες αποικιακούς νόμους, σε περίπτωση αναμόχλευσης πολιτικών και ειδικότερα εθνικών παθών. Σε αυτό ας συνυπολογιστεί και η μακρά παράδοση σοβαρότητας του κυπριακού Τύπου, που κατά κανόνα, με σπάνιες εξαιρέσεις, απέφευγε τον λαϊκισμό και την πυροδότηση του κλίματος.

Πρέπει να προστεθεί όμως, ότι ακαριαία μετά την εκδήλωση του πογκρόμ, και πριν συνειδητοποιηθούν οι πραγματικές διαστάσεις της καταστροφής και ξεκαθαρίσουν οι υποκινητές και οι προθέσεις τους, ο Ραδιοσταθμός Αθηνών, που είχε τεράστια ακροαματικότητα και απήχηση στην Κύπρο, στις 7 Σεπτεμβρίου 1955 «εκάλεσε τον ελληνικόν λαόν και ιδιαιτέρως τους Έλληνας της Κύπρου, όπως τηρήσουν απόλυτον ψυχραιμίαν και αποφύγουν πάσης φύσεως αντιτουρκικήν εκδήλωσιν».

Και η ρητή αυτή έκκληση πέρασε στα πρωτοσέλιδα των κυπριακών εφημερίδων, μαζί με την πρώτη συνοπτική περιγραφή των καταστροφών.

• Σημειώνεται, πάντως, ότι ανάλογη προσωπική παράκληση για επικράτηση ψυχραιμίας και αποφυγή διακοινοτικών συγκρούσεων στην Κύπρο, για τα γεγονότα στην Πόλη, είχε αποστείλει στον Μακάριο ο υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας, Στεφ. Στεφανόπουλος από το Λονδίνο, το βράδυ της 7ης Σεπτεμβρίου 1955, μέσω του Νίκου Κρανιδιώτη, σύμφωνα με μαρτυρία του τελευταίου.

Ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος μίλησε για τα γεγονότα της Κωνσταντινουπόλεως στις 8 Σεπτεμβρίου 1955, μετά τη λειτουργία στην πανηγυρίζουσα Μονή Κύκκου, στην οποία προέστη. Ήταν ξεκάθαρος τόσο ως προς την αποφυγή ενεργειών εναντίον των Τούρκων της Κύπρου, όσο και στους υπαινιγμούς εναντίον όσων είχαν συμφέρον να υποδαυλίζουν το μίσος «μεταξύ ημών και εκείνων»:

Ημείς, οι Έλληνες της Κύπρου θα τρέφωμεν πάντοτε, ως μέχρι τούδε, προς τους Τούρκους της νήσου φιλικά αισθήματα, έστω και αν άλλοι υποδαυλίζουν το μίσος μεταξύ ημών και εκείνων. Ας είναι βέβαιοι οι Τούρκοι της Κύπρου ότι πάντοτε θα σεβώμεθα και την ζωήν των και την περιουσίαν των και όλα τα δικαιώματά των ως μειονότητος. Λυπούμεθα βεβαίως διά τα πρωτοφανή γεγονότα της Κωνσταντινουπόλεως και της Σμύρνης εις βάρος Ελλήνων αδελφών μας, συνιστώμεν όμως προς τους Έλληνας Κυπρίους ψυχραιμίαν και επίδειξιν του ανωτέρου ελληνικού πολιτισμού μας.

Στο ίδιο ακριβώς πλαίσιο κινήθηκε και η δήλωση του Μακαρίου στις 20 Σεπτεμβρίου 1955, όταν πια είχαν γίνει γνωστές οι πλήρεις διαστάσεις των καταστροφών στην Κωνσταντινούπολη. Η δήλωση έγινε στον Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών, με την ευκαιρία της πανελλήνιας ημέρας διαμαρτυρίας «εναντίον των βανδαλισμών του τουρκικού όχλου εις Κωνσταντινούπολιν και Σμύρνην».

Το λεξιλόγιο ήταν πιο σκληρό (για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε η φράση «τουρκικός όχλος»), και υποστηρίχθηκε ότι τα επεισόδια στην Κωνσταντινούπολη οργανώθηκαν με απώτερο σκοπό να μεταβληθεί το ζήτημα της Κύπρου σε ελληνοτουρκική διένεξη με βρετανική διαιτησία, φωτογραφίζοντας, και πάλι, τους ηθικούς αυτουργούς:

Αι βαρβαρότητες και οι βανδαλισμοί του τουρκικού όχλου εις βάρος των Ελλήνων αδελφών μας εις Κωνσταντινούπολιν και Σμύρνην συνεκλόνισαν τον ελληνικόν κυπριακόν λαόν και επλήρωσαν πικρίας την ψυχήν του. Καταδικάζομεν τα θλιβερά αυτά γεγονότα και εκφράζομεν την ολόψυχον συμπάθειάν μας προς τους παθόντας αδελφούς μας. Ολόκληρος ο ελληνικός λαός της Κύπρου συμμετέχει εις την σημερινήν εκδήλωσιν πένθους.

Πρέπει όμως να μη απολέσωμεν την ψυχραιμίαν μας και να συγκρατήσωμεν την αγανάκτησίν μας, εφ’ όσον γνωρίζομεν ότι άλλοι είναι υπεύθυνοι και οι ηθικοί αυτουργοί διά τα γεγονότα αυτά και ουχί ο τουρκικός όχλος. Έναντι του τουρκικού στοιχείου της Κύπρου ημείς θα συμπεριφερόμεθα πάντοτε με φιλικά αισθήματα. Δεν θα μεταβάλωμεν την διένεξίν μας μετά των Άγγλων εις διένεξιν μετά των Τούρκων με διαιτητάς τους Άγγλους.

Από την πλευρά της ΕΟΚΑ δεν επισημάνθηκε οποιαδήποτε άμεση αντίδραση, με την έκδοση φυλλαδίου, όπως ήταν η συνηθισμένη μέθοδος παρέμβασής της στην κυπριακή καθημερινότητα του 1955-1959. Η σιωπή της ΕΟΚΑ το 1955 ήταν φυσιολογική, αφού για τα πολιτικά θέματα ο μόνος αρμόδιος για να ομιλεί εκ μέρους των Ελλήνων Κυπρίων ήταν ο Μακάριος.

Από τις αντιδράσεις του ΑΚΕΛ η μεν κομματική εφημερίδα «Νέος Δημοκράτης» διέψευσε, από την πρώτη στιγμή, τους ισχυρισμούς ότι τα επεισόδια στην Κωνσταντινούπολη (αλλά και η έκρηξη στο Τουρκικό Προξενείο στη Θεσσαλονίκη) ήταν έργο κομμουνιστών. Υποστηρίχθηκε ότι τα επεισόδια εξυπηρετούσαν τη διαιώνιση της βρετανικής κυριαρχίας στην Κύπρο.

Στις επόμενες ημέρες o «Νέος Δημοκράτης» πρόβαλε τη σύλληψη του Hikmet Bil και άλλα επιχειρήματα που επιβεβαίωναν την επίσημη τουρκική κυβερνητική και στρατιωτική ανάμειξη στις βιαιότητες, ώστε να καταρρεύσει το μύθευμα περί «κομμουνιστικού δακτύλου». Τέλος, σε ψήφισμα κομματικής συγκέντρωσης του ΑΚΕΛ στη Λεμεσό, τονίστηκε ότι οι ταραχές υποκινήθηκαν και σχεδιάστηκαν από «όργανα του ιμπεριαλισμού».

• Ως προς τις αντιδράσεις των Τούρκων της Κύπρου, σημειώνουμε ότι τις ίδιες ακριβώς ημέρες εμφανίστηκε στο νησί με τις πρώτες της προκηρύξεις η τρομοκρατική οργάνωση «Volkan», ενώ κατά τις εργασίες της «Τριμερούς» στο Λονδίνο, ένα μεγάλο συλλαλητήριο Τουρκοκυπρίων που ζούσαν στην αγγλική πρωτεύουσα, διατύπωσε τις χωριστικές τουρκικές απαιτήσεις στην Κύπρο.

Στην εφημερίδα του Φαζίλ Κουτσιούκ, “Halkin Sesi”, οι ταραχές στην Κωνσταντινούπολη προβλήθηκαν κατ’ αρχάς χωρίς σχόλια, μαζί με την είδηση ότι δόθηκαν εντολές από την Αθήνα προς τους Έλληνες της Κύπρου για αυτοσυγκράτηση και ψυχραιμία.

Εκείνες τις ημέρες, το βάρος στον τουρκοκυπριακό Τύπο, με την αίσθηση του θριάμβου στη Διάσκεψη του Λονδίνου (ίσως και στη λεωφόρο Ιστικλάλ του Πέραν…) δόθηκε στην προβολή συνθημάτων, όπως «Η Τουρκία θα πολεμήσει για την Κύπρο». Την επίσημη τουρκοκυπριακή αντίδραση εξέφρασε ο Κουτσιούκ, σε συνέντευξή του στη Λευκωσία, στις 23 Σεπτεμβρίου 1955, μετά την επιστροφή του από την Αγγλία (είχε παρακολουθήσει τη Διάσκεψη του Λονδίνου) και την Τουρκία.

Ο Τουρκοκύπριος ηγέτης απέδωσε τις ταραχές στην ανησυχία που είχε προκαλέσει στην Τουρκία «η δράση των τρομοκρατών στην Κύπρο» (δηλαδή, η ΕΟΚΑ).

Όταν δόθηκε η αφορμή, με την έκρηξη στη Θεσσαλονίκη, σύμφωνα με τον Κουτσιούκ, εισχώρησαν «κομμουνιστικά στοιχεία» στη διαδήλωση, που αυτά προκάλεσαν τις ταραχές. Ως απόδειξη της «κομμουνιστικής ανάμειξης» επικαλέστηκε την καταστροφή των ελληνικών εκκλησιών: Κατά τον κατοπινό αντιπρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας «οι κομμουνιστές ήταν, ως γνωστόν, εχθροί της θρησκείας», και επιπλέον, τέτοιου είδους γεγονότα δεν είχαν γίνει ποτέ στην Τουρκία «κατά τα τελευταία 500 χρόνια»…

Παράλληλα, ο Κουτσιούκ διαβεβαίωσε ότι η οργάνωση «Η Κύπρος είναι τουρκική» και η «Εθνική Φοιτητική Ομοσπονδία Τουρκίας» δεν είχαν καμιά ανάμειξη στα επεισόδια και όσα στελέχη τους συνελήφθησαν από τις αρχές (όπως ο Bil) θα απολύονταν εντός της εβδομάδας. Τέλος, ως αρχηγός του κυπριακού τμήματος της οργάνωσης «Η Κύπρος είναι τουρκική» προειδοποίησε ότι δεν θα έμενε αναπάντητη καμιά επίθεση στην τουρκική κοινότητα του νησιού.

• Την ίδια μέρα, στη “Halkin Sesi”, ακολουθώντας τη γραμμή του Κουτσιούκ, ο Yavuz άσκησε δριμύτατη κριτική στις ελληνικές εφημερίδες, στην Κύπρο και στην Ελλάδα, επειδή χρησιμοποιούσαν «τις κομμουνιστοκίνητες ταραχές» στην Τουρκία στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου για να «προσβάλουν το τουρκικό έθνος», ώστε «με ψευδή και κακόβουλα δημοσιεύματα» να στρέψουν την παγκόσμια κοινή γνώμη εναντίον των Τούρκων.

Στην ίδια επιθετική τακτική, οι εφημερίδες “Halkin Sesi” και “Bozkurt” είχαν διαμαρτυρηθεί με άρθρα τους καταγγέλλοντας ότι το κυβερνητικό ραδιόφωνο στη Λευκωσία (CBS) υιοθετούσε «την αντιτουρκική προπαγάνδα του αθηναϊκού ραδιοφώνου» σχετικά με τις ταραχές στην Κωνσταντινούπολη. Παράλληλα αναδημοσίευσαν, με προφανή ικανοποίηση, άρθρο της αγγλικής εφημερίδας “Daily Express” που χαρακτήριζε τις ταραχές «μια προειδοποίηση στην Ελλάδα», «που τρόμαξε τους Έλληνες», αφού αποκάλυπτε τα έντονα πάθη που προκάλεσε η ανάφλεξη του Κυπριακού.

Σε μια παράλληλη ενέργεια, και αφού στην Τουρκία είχε δημιουργηθεί, στο πλαίσιο των μέτρων «αποκατάστασης των πληγέντων» και η «Επιτροπή Βοήθειας», υπό την αιγίδα του προέδρου Celal Bayar, για να καταγράψει τις καταστροφές ενόψει χορήγησης αποζημίωσης, ιδρύθηκε παράρτημα της Επιτροπής και στην Κύπρο, με επικεφαλής τον Faiz Kaymak, πρόεδρο της «Ομοσπονδίας Τουρκοκυπριακών Οργανώσεων», και μέλη τους Κιουτσούκ, Οσμάν Ορέκ, κ.ά.. Ανάμεσα στις πρώτες εισφορές που ανακοινώθηκαν ήταν και των εφημερίδων “Halkin Sesi” και “Bozkurt”.

Είχε προηγηθεί, μεμονωμένα, η πιο γενναιόδωρη εισφορά, του λευκωσιάτη έμπορου Salim Aziz, ο οποίος χαρακτήρισε ως πράξεις εσχάτης προδοσίας τις ταραχές, και έστειλε κατευθείαν στην τουρκική κυβέρνηση το ποσό των 1000 λιρών «ως εισφοράν υπέρ των Ελλήνων θυμάτων των βιαιοπραγιών της Κωνσταντινουπόλεως».

[Αποσπάσματα από το άρθρο μου «Απόηχοι και αντίκτυπος των «Σεπτεμβριανών» της Κωνσταντινούπολης στην Κύπρο του 1955», στον υπό δημοσίευση τόμο Ο Ελληνισμός της Κωνσταντινούπολης μετά τη Συνθήκη Ανταλλαγής πληθυσμών (1923-2016) (Θεσσαλονίκη: Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού & Δήμος Καλαμαριάς). Για τα Σεπτεμβριανά βλ. Χριστόφορος Χρηστίδης (επιμ. Γιάννης Δ. Στεφανίδης), Τα Σεπτεμβριανά. (Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη 1955). Συμβολή στην πρόσφατη ιστορία των ελληνικών κοινοτήτων, Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 2000 (στο εισαγωγικό κείμενο του Στεφανίδη, σ. 33-36, παρουσιάζεται αναλυτικά η μέχρι τότε βιβλιογραφία), Ντιλέκ Γκιουβέν (μετάφρ. Σοφία Αυγερινού), Εθνικισμός, Κοινωνικές μεταβολές και μειονότητες. Τα επεισόδια εναντίον των μη Μουσουλμάνων της Τουρκίας (6/7 Σεπτεμβρίου 1955), Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 2006, Σπύρος Βρυώνης (μετάφρ. Λευτέρης Γιαννακουδάκης), Ο μηχανισμός της καταστροφής. Το τουρκικό πογκρόμ της 6ης – 7ης Σεπτεμβρίου 1955 και ο αφανισμός της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης. Για τις κυπριακές πτυχές, Χαράλαμπος Α. Αλεξάνδρου – Μιχάλης Σταυρή, «Σεπτεμβριανά. Πτυχές της καταστροφής», περ. Εθνική Φρουρά και Ιστορία, τεύχ. 40 (Ιούλιος – Δεκέμβριος 2017).]

• Τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν απαραίτητα τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες κανενός.

ΟΛΕΣ ΟΙ ΓΝΩΜΕΣ, ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΔΩ ΚΑΙ ΕΔΩ

Ακολουθήστε το Hellas Journal στο NEWS GOOGLE

Όταν η “πολιτική προστασία” γίνεται “πολιτική προσταγή”: Το χειρότερο σενάριο για την οικονομία