Τα ΜΜΕ έχουν μπροστά τους ακόμη πιο δύσκολες μέρες: Οι θεωρίες συνωμοσίας και η αλήθεια…
File Photo: Δημοσιογράφοι φορούν προστατευτική μάσκα ενάντια στον κορωνοϊό, σε εκδήλωση ενημέρωσης στην Αθήνα. ΑΠΕ-ΜΠΕ, ΟΡΕΣΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Οι αλλαγές στον χώρο των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης τα τελευταία χρόνια ήταν ραγδαίες. Η στροφή προς την ηλεκτρονική ενημέρωση από τη μια και ο βασικός ρόλος που παίζουν σε θέματα ενημέρωσης τα κοινωνικά δίκτυα, όπως και η οικονομική κρίση, άφησαν βαθιά τη σφραγίδα τους, σε έναν κλάδο που πλέον παλεύει για την επιβίωσή του.
Η πανδημία ήρθε να προσθέσει νέα προβλήματα και να δημιουργήσει ακόμη μεγαλύτερες αβεβαιότητες στο τοπίο των ΜΜΕ, που αναδύεται μέσα από τόσες δυσκολίες πιο αβέβαιο και πιο προβληματικό από ποτέ.
Οι περισσότερες έρευνες δείχνουν πως στη διάρκεια της πανδημίας οι πολίτες είχαν ανάγκη από ενημέρωση. Μπροστά σε έναν άγνωστο, φονικό ιό είναι λογικό πως ήθελαν να μάθουν όσο το δυνατόν περισσότερα και έτσι η κρίση συνοδεύτηκε από μια μεγάλη αύξηση της κατανάλωσης ειδήσεων από διάφορες πηγές.
Μιλώντας στον Φιλελεύθερο ο Σταμάτης Πουλακιδάκος, μέλος του εργαστηριακού και διδακτικού προσωπικού στο Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Ενημέρωσης του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, εξήγησε ότι επειδή ο κορωνοϊός επηρεάζει ποικιλοτρόπως το σύνολο μιας κοινωνίας, τα παραδοσιακά ΜΜΕ ανέκτησαν μέρος του πρωταγωνιστικού ρόλου που είχαν στη δημόσια πληροφόρηση, καθώς έχουν τη δυνατότητα να απευθύνονται ταυτόχρονα σε μαζικά ακροατήρια, όπως υπαγορεύει και η ανάγκη ενημέρωσης.
Την ίδια στιγμή, από την αρχή ήταν σαφές πως ο κορωνοϊός δεν θα άφηνε αλώβητο το ήδη εύθραυστο οικοσύστημα των μέσων ενημέρωσης.
Ειδικά τα έντυπα μέσα και οι εφημερίδες, λόγω των περιοριστικών μέτρων, είδαν τις πωλήσεις τους να μειώνονται κάθετα. Για παράδειγμα, μείωση 39% υπολογίζεται πως θα έχουν στη Βρετανία οι εφημερίδες, στη Γαλλία θα καταγραφεί πτώση μεγαλύτερη του 25%, ενώ ανάλογη θα είναι και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η κατάσταση σκιαγραφείται πολύ δύσκολη, καθώς η μείωση εσόδων σημαίνει απολύσεις, κλείσιμο εντύπων και συρρίκνωση του κλάδου.
- «Το σύνολο των ΜΜΕ δεν διάγουν τις πλέον ανθηρές οικονομικά ημέρες τους και η πανδημία έφερε μεγαλύτερη μείωση της κατανάλωσης και της διαφημιστικής δαπάνης. Ο Τύπος βρίσκεται στην εντατική χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει πως βαίνει νομοτελειακά προς εξόντωση. Μέχρι στιγμής έχει δείξει αντοχές, καθώς, παρά τις απαισιόδοξες προβλέψεις που κατά καιρούς έχουν γίνει, εξακολουθεί και υπάρχει. Μάλλον κάπως έτσι με πολλά εμπόδια θα εξακολουθεί να υπάρχει και στο προσεχές μέλλον», εξήγησε ο Σταμάτης Πουλακιδάκος.
Έτσι, τα Μέσα Ενημέρωσης πέρασαν από μεγάλες δοκιμασίες, που δεν έχουν άμεση σχέση όλες με την οικονομική τους επιβίωση.
Με την οικονομία και την πολιτική να κατεβάζουν ρολά και με ακυρωμένες τις αθλητικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις έπρεπε όχι μόνο να ενημερώνουν σωστά τους πολίτες τους για ένα τόσο περίπλοκο ζήτημα όπως η πανδημία, αλλά την ίδια στιγμή να βρουν νέους τρόπους για να γεμίζουν τους χώρους τους.
Αλλά και η ίδια η κάλυψη της πανδημίας ήταν ένα πρωτόγνωρο ζήτημα, αφού ελάχιστες φορές στο παρελθόν ένα θέμα βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Τους τελευταίους μήνες είδαμε έναν τεράστιο όγκο ειδήσεων σχετικών με την Covid-19.
Αυτό όμως δεν προϋποθέτει πως οι πολίτες ενημερώθηκαν σφαιρικά και σε βάθος.
Όπως επεσήμανε ο Σταμάτης Πουλακιδάκος, ο νέος κορωνοϊός είναι ένα πολύ δύσκολο ζήτημα και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης που δεν είχαν εξειδικευμένους ιατρικούς συντάκτες δεν μπόρεσαν να μεταδώσουν με την απαιτούμενη ακρίβεια τις πληροφορίες που έπρεπε.
«Το αποτέλεσμα ήταν να μεταδίδονται ελλιπείς πληροφορίες, λανθασμένες, ακόμη και πλαισιωμένες με λέξεις που να την κάνουν πιο δραματική και πιο ελκυστική για τους καταναλωτές. Ως παράδειγμα αναφέρω την πάγια δημοσιογραφική ερώτηση για το πότε θα έχουμε το εμβόλιο για τον κορωνοϊό, παρόλο που είναι γνωστό πως πρόκειται για μια πολύπλοκη και χρονοβόρα διαδικασία. Όπως επίσης και τα πλείστα δημοσιεύματα που έχουν προσπαθήσει να δώσουν συγκεκριμένη απάντηση για το θέμα της θνησιμότητας του κορωνοϊού, για τον οποίο η επιστημονική κοινότητα ακόμα συλλέγει δεδομένα και τα αξιολογεί αναλόγως».
- Από την άλλη πλευρά, η ενημέρωση, ειδικά για τόσο κρίσιμα ζητήματα, απαιτεί και από το κοινό να αφιερώνει χρόνο, να συνδυάζει πληροφορίες, να αξιολογεί τις διαφορετικές πηγές ενημέρωσής του, να αξιολογεί τις πηγές του, να παρακολουθεί τις εξελίξεις. Αυτό είναι δύσκολο στην πιεσμένη καθημερινότητα που συνήθως έχουμε να αντιμετωπίσουμε, αλλά είναι ο μόνος ίσως τρόπος να θωρακιζόμαστε απέναντι σε ανακρίβειες και μονόπλευρη πληροφόρηση. Έτσι, οι περισσότεροι περιορίζονταν στο να διαβάζουν απλώς τους τίτλους και να ενημερώνονται επιφανειακά.
Καθόλου παράξενο, λοιπόν, που παρά την αυξημένη κατανάλωση ειδήσεων η εμπιστοσύνη προς τις ειδήσεις έχει μειωθεί σημαντικά. Σύμφωνα με την Digital News Report, λίγο προτού ενσκήψει ο κορωνοϊός, τα συνολικά επίπεδα της εμπιστοσύνης στις ειδήσεις στις 40 χώρες που ερευνήθηκαν βρίσκονταν στο χαμηλότερο επίπεδο των τελευταίων οκτώ ετών, από τότε που άρχισε το Ινστιτούτο Reuters να καταγράφει τα σχετικά στοιχεία, αφού μόλις ένα 38% των πολιτών δήλωνε, κατά μέσο όρο, πως έχει εμπιστοσύνη στις ειδήσεις τις περισσότερες φορές και μόλις ένα 48% δήλωνε πως έχει εμπιστοσύνη στις ειδήσεις που το ίδιο καταναλώνει.
Μια ακόμη μάχη επιβίωσης για τις μιντιακές επιχειρήσεις
Η επόμενη μέρα της πανδημίας θα είναι πάντως πολύ δύσκολη για την ενημέρωση. Η επιβίωση ήταν ήδη δύσκολη και τώρα έχει γίνει ακόμη πιο δύσκολη. Οι αναταράξεις είναι βίαιες και καθώς τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης βιώνουν τη μια κρίση μετά την άλλη, δεν είναι στην καλύτερη θέση για να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της Covid-19. Το ότι θα χαθούν και άλλες θέσεις εργασίας και ότι κάποια Μέσα Ενημέρωσης θα κλείσουν, αυτό πρέπει μάλλον να θεωρείται βέβαιο.
Ποτέ το τοπίο των ΜΜΕ δεν παρέμεινε αμετάβλητο εν μέσω κρίσεων, εξήγησε ο Σταμάτης Πουλακιδάκος.
«Για τα Μέσα η πανδημία αποτελεί μια ακόμα οικονομική κρίση. Συνεπώς και σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να αναπροσαρμοστούν στα όποια οικονομικά δεδομένα προκειμένου να επιβιώσουν, εάν τα καταφέρουν. Δυστυχώς, η δυσχερής οικονομική κατάσταση θα οδηγήσει σε ακόμα πιο επισφαλείς συνθήκες εργασίας και απολύσεις, με σοβαρά αρνητικές συνέπειες στις ζωές των εργαζόμενων στον χώρο και στην ποιότητα της παρεχόμενης πληροφόρησης. Το εάν θα βοηθήσει παράλληλα στην ανάδυση κι άλλων, νέων προσπαθειών, βασισμένων σε διαφορετικά οικονομικά μοντέλα (π.χ. συμμετοχική χρηματοδότηση ή μεικτή χρηματοδότηση από διαφήμιση/συνδρομές), θα το δείξει ο χρόνος. Πάντως, κάποιες κινήσεις που γίνονται δείχνουν πως δειλά-δειλά ανοίγεται ένας διαφορετικός δρόμος στη δημοσιογραφία».
Καθώς το τοπίο μεταλλάσσεται, η ανάγκη για νέες διαφορετικές δομές και προσεγγίσεις στον τρόπο λειτουργίας των Μέσων Ενημέρωσης είναι κάτι περισσότερο από αναγκαία.
Πριν την πανδημία, με σχετική εξαίρεση στα ψηφιακά Μέσα, είχε διαπιστωθεί η αναγκαιότητα αλλαγής του υπάρχοντος δημοσιογραφικού μοντέλου, καθώς η κρίση που αυτό αντιμετώπιζε γινόταν όλο και πιο έντονη. Ειδικά για τον έντυπο Τύπο, η κατάσταση είναι περισσότερο κρίσιμη, καθώς θα πρέπει η μετάβαση στο ψηφιακό περιβάλλον να δημιουργεί και ένα βιώσιμο μοντέλο. Τα ΜΜΕ βρίσκονται σε φάση επανεκκίνησης.
Ορισμένες αλλαγές μπορεί να είναι προσωρινές, άλλες πάλι όχι. Το μόνο σίγουρο είναι πως στο μιντιακό τοπίο η νέα κανονικότητα δεν θα είναι ίδια με την προηγούμενη.
Ανακατανομή της πίτας
Σε αρκετές χώρες, το ψηφιακό κοινό του Τύπου αυξήθηκε κατακόρυφα. Έτσι, για παράδειγμα, οι εθνικής εμβέλειας εφημερίδες στη Βρετανία απέκτησαν το τελευταίο διάστημα επιπλέον 6,6 εκατομμύρια καθημερινούς ψηφιακούς αναγνώστες, με την Guardian και τη Sun να καταγράφουν τα μεγαλύτερα κέρδη.
Ο γραπτός Τύπος, ωστόσο, θύμα μιας προϋπάρχουσας κρίσης, υφίσταται αναπόφευκτα τις μεγαλύτερες απώλειες εξαιτίας της πανδημίας, ενώ οι τηλεοπτικές ειδήσεις, τα online μίντια και τα κοινωνικά δίκτυα αύξησαν ακόμα περισσότερο τα μερίδιά τους στην πίτα της ενημέρωσης.
Καθοριστική η επόμενη δεκαετία για τη δημοσιογραφία
Τον περασμένο μήνα ο διεθνής οργανισμός Ρεπόρτερ Χωρίς Σύνορα εξέδωσε την ετήσια έκθεσή του με τίτλο «Μια αποφασιστική δεκαετία για τη δημοσιογραφία». Η φετινή αναφορά εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν τα Μέσα Ενημέρωσης σε 180 χώρες, δίνοντας βαρύτητα στις πολλαπλές κρίσεις που διέρχεται ο κόσμος και κυρίως στον τρόπο με τον οποίο καλύφθηκε η πανδημία.
Στην ανάλυσή τους οι Ρεπόρτερ Χωρίς Σύνορα επισημαίνουν ότι η επόμενη δεκαετία θα είναι καθοριστική για την ελευθερία του Τύπου, καθώς πολλές παράλληλες κρίσεις επηρεάζουν το επάγγελμα του δημοσιογράφου σε παγκόσμιο επίπεδο.
- Γεωπολιτικές κρίσεις, τεχνολογικές κρίσεις, κρίσεις στη δημοκρατία, κρίσεις εμπιστοσύνης και οικονομικές κρίσεις, στις οποίες φέτος προστίθεται και η παγκόσμια κρίση στη δημόσια υγεία, συνθέτουν ένα δυστοπικό τοπίο για την εξέλιξη της δημοσιογραφίας.
«Εισερχόμαστε σε μία δεκαετία καθοριστική για τη δημοσιογραφία, η οποία καλείται να καλύψει κρίσεις που πρόκειται να επηρεάσουν το μέλλον της», δήλωσε ο γενικός γραμματέας της οργάνωσης, Κριστόφ Ντελουάρ, επισημαίνοντας πως η πανδημία αντικατοπτρίζει πολλούς αρνητικούς παράγοντες που απειλούν το δικαίωμα του πολίτη στην αξιόπιστη πληροφόρηση.
Στην ανάλυση αναδείχθηκε η σχέση μεταξύ της καταστρατήγησης της ελευθερίας του Τύπου και της εξέλιξης της πανδημίας εφόσον κάποιες χώρες αφενός δεν επέτρεψαν την αντικειμενική κάλυψη της εξέλιξης της πανδημίας, αφετέρου ψήφισαν νόμους προκειμένου να καταπιέσουν δημοσιογράφους ώστε να μη δίνουν αληθινές πληροφορίες αναφορικά με κρούσματα και θανάτους από τον κορωνοϊό.
Εξίσου επικίνδυνη με την πανδημία και η παραπληροφόρηση
Παράλληλα με την ενημέρωση, άνθησε και η παραπληροφόρηση. Ιστορικά το ξέσπασμα μιας πανδημίας συνοδευόταν πάντα από φήμες ή θεωρίες συνωμοσίας. Αυτό έγινε και τώρα.
Από τον Φεβρουάριο, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει σημάνει συναγερμό για μαζική επιδημία λανθασμένης πληροφόρησης σχετικά με τον νέο ιό, λέγοντας πως οι πολίτες βομβαρδίζονται με έναν καταιγισμό ειδήσεων που όχι μόνο δεν είναι αληθείς ή ακριβείς, αλλά ενδεχομένως να είναι και επικίνδυνες. Και είναι γεγονός πως στη διάρκεια των τελευταίων μηνών είδαμε κάθε είδους απίθανη «είδηση» να κυκλοφορεί ευρέως και να γίνονται πιστευτά ακόμη και τα πιο τρανταχτά ψέματα.
- Αναρίθμητα σενάρια επιστημονικής φαντασίας κυκλοφορούν τελευταία, όχι μόνο στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης αλλά και σε καθιερωμένα Μέσα Ενημέρωσης. Άλλοτε είναι απλώς αστεία, άλλοτε όμως μπορούν να γίνουν επικίνδυνα.
Έτσι, από το ότι πρόκειται για μια στημένη υπόθεση και ότι ο ιός στην πραγματικότητα δεν είναι ούτε φονικός ούτε μεταδοτικός μέχρι το ότι κατασκευάστηκε σε κινεζικό εργαστήριο και από το ότι πρόκειται για ένα μέσο για να μεταφυτεύσουν ένα μικροτσίπ και να μας ελέγχουν με την τεχνολογία 5G μέχρι το ότι είναι μια πλεκτάνη που έστησε ο Μπιλ Γκέιτς και ο Τζορτζ Σόρος, κάθε είδους τοξική πληροφορία παρουσίασε μια διαστρέβλωση της πραγματικότητας.
Γιατί όμως, εν μέσω πανδημίας, τόσο μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού στρέφεται στη συνωμοσιολογία και τα ψεύδη, αντί να εμπιστευτεί την επιστήμη; Τι καθιστά τόσο ελκυστικές τις ψευδείς και κατασκευασμένες ειδήσεις και γιατί μπορούν να γίνουν επικίνδυνες για την ατομική υγεία και την κοινωνική συνοχή; Το γιατί τα fake news γίνονται πιστευτά με τόση ευκολία είναι σχετικά απλό να εξηγηθεί.
Οι θεωρίες συνωμοσίας και οι ψεύτικες ειδήσεις κατάφεραν να δώσουν πλήρεις, απλές και φαινομενικά έλλογες και στέρεες εξηγήσεις που φαινομενικά έρχονται σε απόλυτη αντίθεση με τη διαθέσιμη επιστημονική γνώση, η οποία είναι πολύπλοκη, σποραδική, μεταβαλλόμενη και γεμάτη αντιφάσεις. Επιπλέον, σε μια εποχή κατά την οποία πολλοί άνθρωποι ανησυχούν και δέχονται έναν καταιγισμό πληροφοριών, γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να έχει την ψυχραιμία αλλά και τον χρόνο να ελέγξει την εγκυρότητα της είδησης.
Το φαινόμενο των fake news δεν είναι κάτι καινούργιο, εξήγησε ο Σταμάτης Πουλακιδάκος λέγοντας πως ανακρίβειες και μη αξιόπιστη πληροφόρηση υπήρχαν από καταβολής των Μέσων Ενημέρωσης.
- «Τέτοιες ειδήσεις γίνονται πιστευτές διότι πατούν αφ’ ενός επάνω σε γνωσιακά σχήματα που εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε για να προσεγγίσουμε και να ερμηνεύσουμε την πραγματικότητα που μας περιβάλλει (στερεότυπα, προκαταλήψεις) και αφ’ ετέρου στην έλλειψη επαρκούς γνώσης αναφορικά με τον τρόπο που λειτουργεί το σύστημα των ΜΜΕ. Όσο, λοιπόν, δεν μαθαίνουμε να ξεπερνάμε τις προκαταλήψεις μας και να εξοικειωνόμαστε με τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας και των Μέσων Ενημέρωσης εντός της τόσο οι ψευδείς ειδήσεις θα βρίσκουν πρόσφορο έδαφος να σκορπούν παραπληροφόρηση», ανέφερε.
Πάντως, αν μπορούμε να κρατήσουμε κάτι θετικό, είναι το γεγονός πως τα μεγάλα κοινωνικά δίκτυα αυτή τη φορά προσπάθησαν να περιορίσουν τα φαινόμενα παραπληροφόρησης. Το Facebook, το Twitter και το YouTube έχουν κινηθεί γρήγορα για να απομακρύνουν την παραπληροφόρηση για τον κορωνοϊό η οποία ενθαρρύνει τους ανθρώπους να αναλάβουν δράσεις που θα τους έθεταν σε κίνδυνο.
Η Google ευνοεί πληροφορίες από επίσημες υγειονομικές υπηρεσίες, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, και έχει συστήσει μια ομάδα 24ωρης απάντησης σε περιστατικά, που καταργεί την παραπληροφόρηση από τα αποτελέσματα αναζήτησης και το YouTube. Το WhatsApp όπως και το Viber έχουν συνεργαστεί με τον ΠΟΥ για την παροχή υπηρεσίας ανταλλαγής μηνυμάτων που προσφέρει ενημερώσεις σε πραγματικό χρόνο.
(*) Η Ξένια Τούρκη είναι δημοσιογράφος της εφημερίδας ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ
- Τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν απαραίτητα τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες κανενός.
ΟΛΕΣ ΟΙ ΓΝΩΜΕΣ, ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΔΩ ΚΑΙ ΕΔΩ