Ο Γιώργος Σεφέρης και η Κύπρος: 47 χρόνια από το θάνατο του Νομπελίστα (21 Σεπτεμβρίου 1971)

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Κοσσυφοπέδιο: Η τραγική προσωπικότητα της κ. Μπακογιάννη και η Ελληνική Κυβέρνηση ως θεματοφύλακας της μεγάλης Αλβανίας, και της “κοσοβοποίησης” της Θράκης και της Κύπρου

Η Τεχεράνη, από την έδρα των Ηνωμένων Εθνών, απειλεί το Εβραϊκό Κράτος: Το Ιράν διαμηνύει πως θα κάνει το Ισραήλ «να μετανιώσει» οποιαδήποτε αντεπίθεση

Καταδικάζει η Χαμάς το βέτο των ΗΠΑ: Η Αίγυπτος εκφράζει τη λύπη της επειδή μετά την ψηφοφορία στο Συμβούλιο Ασφαλείας η Παλαιστίνη δεν θα γίνει κράτος-πλήρες μέλος΄του ΟΗΕ

Του ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ (ΝΤΙΝΟΥ) ΑΥΓΟΥΣΤΗ

• «Θα ήθελα οι νέοι μας να πήγαιναν στην Κύπρο. Θα έβλεπαν από εκεί πλατύτερο τον τόπο μας». 
• «Το να αναγνωρίσει ο κόσμος ο ελεύθερος, με τον οποίο συνταχθήκαμε (μαζί μ’ αυτόν και η Βρετανία) ότι οι Κύπριοι είναι Έλληνες καθαρά και τίμια είναι ένα πράγμα που δεν έχει σχέση με τα ζητήματα ασφάλειας, ούτε με αλλαγή κυριαρχικών δικαιωμάτων».

Ο Γιώργος Σεφέρης  είχε μια ιδιαίτερη σχέση με την Κύπρο, την οποία εκδήλωνε με κάθε τρόπο.  Το 1931, όταν υπηρετούσε ως πρόξενος στο Λονδίνο, έγραφε στην αδελφή του Ιωάννα Τσάτσου να του στείλει πληροφορίες για την επανάσταση στο νησί. Σε ένα γράμμα με παραλήπτη και πάλιν την αδελφή του, τον Οκτώβριο του 1954, σημειώνει για την Μεγαλόνησο:

• «…Τον έχω αγαπήσει αυτόν τον τόπο. Ίσως γιατί βρίσκω εκεί πράγματα παλιά που ζουν ακόμη, ενώ έχουν χαθεί στην άλλη Ελλάδα… ίσως γιατί αισθάνομαι πως αυτός ο λαός έχει ανάγκη από όλη μας την αγάπη και όλη τη συμπαράστασή μας. Ένας πιστός λαός, πεισματάρικα και ήπια σταθερός. Για σκέψου πόσοι και πόσοι πέρασαν από πάνω τους: Σταυροφόροι, Βενετσιάνοι, Τούρκοι, Εγγλέζοι – 900 χρόνια. Είναι αφάνταστο πόσο πιστοί στον εαυτό τους έμειναν και πόσο ασήμαντα ξέβαψαν οι διάφοροι αφεντάδες πάνω τους. Και τώρα γράφουν στους τοίχους των χωριών τους: “Θέλομεν την Ελλάδα μας κι ας τρώγομεν πέτρες…”. Θα ήθελα οι νέοι μας να πήγαιναν στην Κύπρο. Θα έβλεπαν από εκεί πλατύτερο τον τόπο μας…». 

Την ίδια χρονιά έγραψε στον Γιώργο Θεοτοκά: «Υπάρχουν σε μια γωνιά της γης 400 χιλιάδες ψυχές από την καλύτερη, την πιο ατόφια Ρωμιοσύνη, που προσπαθούν να τις αποκόψουν από τις πραγματικές τους ρίζες και να τις κάνουν λουλούδια θερμοκηπίου. Σ’ αυτή τη γωνιά της γης δουλεύει μια μηχανή που κάνει τους Ρωμιούς σπαρτούς-Κυπρίους-όχι-Έλληνες, που κάνει τους ανθρώπους μπαστάρδους, με την εξαγορά και την απαθλίωση των συνειδήσεων, με τις κολακείες των αδυναμιών ή των συμφερόντων».

Ο Γιώργος Σεφέρης επισκέφθηκε την Κύπρο στις αρχές Νοεμβρίου του 1953 κι έμεινε στο νησί περί τις σαράντα ημέρες. Φιλοξενήθηκε από τον επιστήθιο φίλο του, από την εποχή του ’30, Ευάγγελο Λουίζο, σημαντική προσωπικότητα από την Αμμόχωστο, που επίσης είχε φιλοξενήσει στη Μεγαλόνησο και τον Ελύτη, τον Καραντώνη, τον Καββαδία και άλλους.

• Όπως γράφει ο μελετητής του έργου του Σεφέρη Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστημίου Κύπρου Γιώργος Γεωργής, «αυτή η πρώτη επαφή είχε καταλυτική σημασία γι’ αυτόν, γιατί από τότε ουσιαστικά θα αφοσιωθεί στο νησί. Άλλωστε ο ίδιος έγραφε ότι μόνο σε δυο πράγματα είχε αφοσιωθεί στη ζωή του, στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στην Κύπρο». Είναι η περίοδος που στην Κύπρο προετοιμάζεται ο αγώνας της Ε.Ο.Κ.Α., υπάρχει εθνική ανάταση, ο Σεφέρης συλλαμβάνει το κλίμα και γι’ αυτό στη Σαλαμίνα λέει αναφερόμενους στους Άγγλους: «Φίλοι του άλλου πολέμου, σας συλλογίζομαι…».

«Απολαμβάνει» γράφει ο Χρ. Δ. Αντωνίου, «τις φυσικές ομορφιές του, επισκέπτεται αρχαιολογικούς χώρους (μυκηναϊκής έως πρωτοχριστιανικής εποχής), ναούς, κάστρα, εκκλησιές. Βλέπει έργα λαϊκής τέχνης, συνομιλεί με νησιώτες, με λυράρηδες, τραβάει 145 φωτογραφίες, βρίσκει «έθιμα που μόνο από παιδί είχε γνωρίσει», αντικείμενα και λέξεις που έρχονται κατευθείαν από την ελληνική παράδοση και, μέσα από πολλές λεπτομέρειες που παρατηρεί. Ο Σεφέρης βρήκε στην Κύπρο, το ομολογεί ο ίδιος, κάτι από τη χαμένη του πατρίδα, τη Σμύρνη. Βρήκε έναν άλλο κόσμο και πολλές φορές διερωτάται στα ημερολόγιά του, επειδή βοούσαν οι Κύπριοι, ζητώντας την Ένωση: «Είμαστε άξιοι να κυβερνήσουμε αυτό τον τόπο χωρίς Έλληνα χωροφύλακα και Έλληνα δημόσιο υπάλληλο;».

• Ταυτίζει τον κόσμο της Κύπρου με το χαμένο κόσμο των παιδικών του χρόνων στη Σμύρνη. Με μεγάλη έκπληξη και ενθουσιασμό σημειώνει στο ημερολόγιό του: «Από εδώ νοιώθει κανείς την Ελλάδα (ξαφνικά) ευρύχωρη, πιο πλατιά. Το αίσθημα πως υπάρχει ένας κόσμος που μιλά ελληνικά, είναι ελληνικός. Που δεν εξαρτάται από την Ελληνική Κυβέρνηση, και το τελευταίο τούτο συντελεί στο αίσθημα αυτής της ευρυχωρίας».

Ο Σεφέρης αναζητά και ανακαλύπτει τη διευρυμένη έννοια του ελληνισμού πέρα από τα όρια του ελλαδικού κράτους. Βλέπει ενσαρκωμένο το ποιητικό του όραμα που σχετίζεται με την έννοια της χαμένης πατρίδας και την έννοια της πνευματικής αποκατάστασης του σύγχρονου ελληνισμού. Κι αυτό θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί, όπως πίστευε, με τον εμπλουτισμό του με όλα τα αυθεντικά παραδοσιακά πολιτιστικά ελληνικά στοιχεία, όπου κι αν αυτά δημιουργήθηκαν: Μικρά Ασία, Κύπρο, στην Ανατολή εν γένει του Μεγαλέξανδρου. Η Κύπρος σ’ αυτό ακριβώς το όραμά του, τον έφερε πιο κοντά και οι εμπειρίες του από την επίσκεψη του στο νησί αποτέλεσαν την αφορμή για να γράψει τη γνωστή ποιητική συλλογή του «Κύπρον ου μ’ εθέσπισεν…» ή με τον μεταγενέστερο τίτλο: «Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ΄».

Ο Γιώργος Γεωργής αναφερόμενος στο «Ημερολόγιο καταστρώματος Γ’» επισημαίνει: «Μ’ αυτό ο Σεφέρης έδωσε στην Κύπρο πολύ περισσότερα απ’ ό,τι όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις ενός αιώνα. Έκανε πραγματικά οικείο το νησί στον ελληνικό χώρο. Αυτή είναι νομίζω η μεγάλη του συμβολή. Κανείς σήμερα δεν θ’ αναλογιστεί τον Σεφέρη ή την Κύπρο χωρίς να του έρθουν στο νου στίχοι από το “Ημερολόγιο καταστρώματος Γ’”.

• Στην Κύπρο φόρεσε την περσόνα του Τεύκρου, του ήρωα του Τρωικού Πολέμου που, διωγμένος από τη Σαλαμίνα, φτάνει στην Κύπρο και χτίζει εκεί μια νέα Σαλαμίνα σε ανάμνηση της πατρίδας του. Έτσι κι ο Σεφέρης νιώθει πως βρήκε μια δεύτερη πατρίδα στο νησί και αλλάζει, γίνεται πια ο Τεύκρος».

Ο Γιώργος Σεφέρης συμπαραστάθηκε όσο λίγοι στον Ενωτικό Αγώνα των Κυπρίων και αντιστάθηκε με κάθε τρόπο στις νόθες λύσεις που ήθελαν να τους επιβάλουν. Η στάση του αυτή ενοχλούσε υπερβολικά το Λονδίνο και έκανε έξω φρενών την Αθήνα! Η πρώτη σημαντική παρέμβαση του Σεφέρη για την Κύπρο έγινε το 1945, όταν ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών και αντιβασιλέας Δαμασκηνός ταξίδεψε στο Λονδίνο. Ο Σεφέρης, ως διευθυντής του γραφείου του Δαμασκηνού, τον συνόδευσε στο ταξίδι αυτό και τον παρακίνησε να διεκδικήσει την Κύπρο. Ο τελευταίος δήλωσε προς τους Άγγλους επισήμους ότι δεν επιθυμούσε να επιστρέψει στην Ελλάδα χωρίς την Κύπρο. «Είναι ο μόνος τρόπος» τους είπε, «αν θέλετε να αντιμετωπίσουμε επιτυχώς τους αριστερούς». Πίσω από την πρόταση κρυβόταν ο Σεφέρης, ο οποίος κατά τα άλλα ήταν ένας προοδευτικός αστός και δεν είχε σχέση με την παραδοσιακή φιλοβασιλική αριστοκρατία του υπουργείου Εξωτερικών, λέει ο Γεωργής.

Τον Φεβρουάριο του 2000, στο διεθνές συνέδριο για τον Γιώργο Σεφέρη που έγινε στις Πλάτρες (εκεί που ο νομπελίστας ποιητής έγραψε το ποίημα του, «Τ’ αηδόνια δεν σε αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες», ο Γιώργος Γεωργής μιλώντας για τον πολιτικό Σεφέρη, αναφέρθηκε και στην πρόθεση των Άγγλων να επιστρέψουν μετά τον Πόλεμο τα Μάρμαρα του Παρθενώνα στη σύμμαχο Ελλάδα, αντιθέτως ο αντιβασιλέας και αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, ζήτησε την Ένωση με την Κύπρο.

• Οι Άγγλοι, όχι μόνο δεν παραχώρησαν, όπως υποσχέθηκαν κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, την Κύπρο στην Ελλάδα, αλλά στο αίτημα των Κυπρίων για λευτεριά και εθνική αποκατάσταση απαντούσαν πάντα με το διαβόητο «ουδέποτε».

Η περίφημη συμφωνία των ποσοστών τον Οκτώβριο του 1944 αποδεικνύει, πως ο κόσμος, κυρίως η Ευρώπη, είχε χωριστεί μεταπολεμικά σε σφαίρες επιρροής. Στάλιν και Τσώρτσιλ είχαν συμφωνήσει, υπογράφοντας σε μια χαρτοπετσέτα τα ποσοστά επιρροής των Ε.Σ.Σ.Δ. και Αγγλίας στις χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης, κοινοποιώντας την απόφαση τους και στον Πρόεδρο των Η.Π.Α., Φράνκλιν Ρούζβελτ. Για την Ελλάδα η επιρροή είχε καθορισθεί στο 90% για τους Άγγλους και στο 10% για τους Σοβιετικούς.

Όταν το 1954 απορρίφθηκε η προσφυγή της Ελλάδας στον Ο.Η.Ε., για την αυτοδιάθεση της Κύπρου, ορισμένοι κύκλοι, μολονότι καταδίκαζαν την άρνηση της αγγλικής πολιτικής ν’ αναγνωρίσει το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των Κυπρίων, επέκριναν ταυτοχρόνως και την ελλαδική συμπεριφορά (φανατισμός της κοινής γνώμης, συλλαλητήρια, κ.ά.) απέναντι στην Αγγλία και γενικότερα απέναντι στη Δύση. Για τον Θεοτοκά, π.χ., πρώτη προτεραιότητα είναι να μη ζημιωθεί η σχέση της Ελλάδας με τη δυτική συμμαχία!

• Ο Σεφέρης διαφοροποιείται πολύ απ’ αυτές τις θέσεις της Αθήνας, απαντώντας μάλιστα στον Θεοτοκά, φαίνεται να εξετάζει το πρόβλημα της σχέσης με τη Δύση, όχι με τη στενή διπλωματική άποψη, αν και διπλωμάτης, αλλά με κριτήρια καθαρώς συνειδησιακά. Του γράφει: «Η άλλη άποψη αφορά τον πνευματικό άνθρωπο (…) που τον βασανίζει η συνείδησή του, (…), που συλλογίζεται πως, αν αξίζει να σωθεί ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, είναι γιατί μονάχα αυτός του επιτρέπει να ελπίσει ότι μπορεί ίσως να διασωθεί αυτή η συνείδηση». «Αν», γράφει, «οι όποιοι σημερινοί φορείς αυτού του πολιτισμού κουρελιάζουν τόσο βάναυσα αυτή τη συνείδηση, τότε τι αξίζουν οι συμμαχίες τους και ο ίδιος ο πολιτισμός τους;».

Τον Ιούλιο του 1957, ο Σεφέρης διορίστηκε πρέσβης στο Λονδίνο, όπου παρέμεινε μέχρι το 1962, λίγο πριν από το Νόμπελ. Σύμφωνα πάντα με τον Γιώργο Γεωργή, όταν ο Σεφέρης προτείνεται για πρέσβης της Ελλάδας στο Λονδίνο, ο Άγγλος πρέσβης στην Αθήνα ενημέρωσε το «Foreign Office», ότι «ο Σεφέρης είναι ολίγον βαρήκοος και πολύ ενωτικός».

Από τη θέση αυτή έμελλε να ζήσει όλες τις σατανικές μεθοδεύσεις που μοναδικό στόχο είχαν να τσακίσουν το αγωνιστικό φρόνημα των Ελλήνων της Κύπρου και να θάψουν για πάντα τον προαιώνιο πόθο τους για ΕΝΩΣΗ. Ο Σεφέρης ωστόσο στάθηκε και υποστήριξε την Κύπρο και από τη θέση του Λονδίνου και διαφώνησε έντονα και επί της ουσίας με τις προετοιμασίες για λύση του Κυπριακού, όταν πληροφορήθηκε από τον Ευάγγελο Αβέρωφ την αποδοχή του σχεδίου λύσης που πρότεινε ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας Ζορλού. Έστειλε στον Αβέρωφ μια επιστολή στην οποία έγραφε πως με παρόμοια λύση η Τουρκία κάποτε θα έμπαινε στην Κύπρο. Και σίγουρα αποδείχθηκε προφητικός σ’ αυτές του τις επισημάνσεις.

• Αυτό που ενοχλεί πάνω απ’ όλα τον Σεφέρη, είναι η αγγλική προσπάθεια να πείσει τους Έλληνες της Κύπρου ότι δεν είναι διόλου Έλληνες. Κι όταν διαπιστώνει ότι οι συμπεριφορές των Άγγλων στην Κύπρο είναι απάνθρωπες, αφού έχουν βαλθεί με την προπαγάνδα τους ν’ αλλοτριώσουν την ελληνική συνείδηση των Κυπρίων, εξανίσταται. «Το να αναγνωρίσει ο κόσμος ο ελεύθερος, με τον οποίο συνταχθήκαμε (μαζί μ’ αυτόν και η Βρετανία) ότι οι Κύπριοι είναι Έλληνες καθαρά και τίμια είναι ένα πράγμα που δεν έχει σχέση με τα ζητήματα ασφάλειας, ούτε με αλλαγή κυριαρχικών δικαιωμάτων».

Διευθυντής μάλιστα των Υπηρεσιών Πληροφοριών των Άγγλων στην Κύπρο και επομένως και διευθυντής της αγγλικής προπαγάνδας είναι ο φίλος του Σεφέρη, συγγραφέας Λόρενς Ντάρελ, ένας φιλέλληνας που ήθελε να καταταγεί στον ελληνικό στρατό για να πολεμήσει τον Μουσολίνι. Ο Σεφέρης τον αποκαλεί «διαβολέα ψυχών» και προειδοποιεί τους φίλους του για τη «διπρόσωπη» στάση του, ώστε να μη τον πλησιάσει κανείς στο όνομα της παλιάς φιλίας, γιατί δεν έπρεπε να του επιτραπεί να εκμεταλλευτεί παλιές φιλίες γι’ αυτή «τη δόλια επιχείρηση». Στο μάταιο αυτής της επιχείρησης προπαγάνδας αναφέρεται το ποίημα της κυπριακής συλλογής του «Σαλαμίνα της Κύπρος»:

Σ’ ολόκληρη την ποιητική συλλογή για την Κύπρο φαίνεται καθαρά αυτή η άποψή του για την ελληνικότητα του νησιού και ακόμη, επειδή η συμπεριφορά των Άγγλων έχει φθάσει στην αποικιοκρατική «ύβρη», πιστεύει ότι, σύμφωνα με τον αρχαιοελληνικό ηθικό νόμο της «ύβρης και της τίσης», οι Άγγλοι θα τιμωρηθούν γι’ αυτή την ηθική παράβαση. Στο ίδιο ποίημα, καταλήγει σε μια αυστηρή απειλητική προειδοποίηση προς τους Άγγλους:

Δεν αργεί να καρπίσει τ’ αστάχυ
δε χρειάζεται μακρύ καιρό
για να φουσκώσει της πίκρας το προζύμι,
δε χρειάζεται μακρύ καιρό
το κακό για να σηκώσει το κεφάλι
κι ο άρρωστος νους που αδειάζει
δε χρειάζεται μακρύ καιρό
για να γεμίσει με την τρέλα,
νήσος τις έστι… (…)

-Ναι, όμως ο μαντατοφόρος τρέχει
κι όσο μακρύς κι αν είναι ο δρόμος του, θα φέρει
σ’ αυτούς που γύρευαν ν’ αλυσοδέσουν τον Ελλήσποντο
το φοβερό μήνυμα της Σαλαμίνας.
Φωνή Κυρίου επί των υδάτων.
Νήσος τις έστι.

Ο Σεφέρης επισκέφθηκε ξανά το νησί το 1954 και το 1955. Η προτελευταία επίσκεψη, το 1955, του ποιητή στο νησί έγινε παρά τη δυσαρέσκεια του υπουργείου Εξωτερικών που δεν ήθελε να προκαλέσει την αγγλική διοίκηση της Κύπρου! Η τελευταία επίσκεψη του ποιητή στο νησί διήρκεσε μόνο μια μέρα, το 1970, ένα χρόνο πριν πεθάνει (21 Σεπτεμβρίου 1971). Στη διάρκεια μιας κρουαζιέρας, το πλοίο έπιασε στην Αμμόχωστο κι αυτός βρήκε την ευκαιρία να επισκεφθεί την Αγία Νάπα.

Βιβλιογραφία:

1. Χρ. Δ. Αντωνίου «Δυο λόγια για την εμπειρία του Γ. Σεφέρη από την Κύπρο». 27 Νοεμβρίου 2016
2. Γιώργος Γεωργής,  «Ο Σεφέρης περί των κατά την χώραν Κύπρον σκαιών», Εκδόσεις Σμίλη, Αθήνα, 1991.

Δρ. Αυγουστίνος (Ντίνος) Αυγουστή
Επίκουρος καθηγητής στο Τ.Ε.Ι. Λάρισας
Από το Μονάγρι Λεμεσού – a.[email protected]

*Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από ανέκδοτο βιβλίο μου.

• Τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν απαραίτητα τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες των συνεργατών της. 

Μια παλιά κυπριακή ιστορία: Η Κύπρος, οι εγγυήσεις και ο Γιώργος Σεφέρης