Απαιτούνται νέες συμμαχίες: Ανάγκη για μια νέα, σαφή και πολυσχιδή ελληνική στρατηγική
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Οι παραδοσιακοί τρόποι απόκτησης ισχύος, σύμφωνα και με τη στρατηγική θεωρία, έχουν την έδρα τους σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Την αυτοδυναμία (εσωτερική εξισορρόπηση) και την εξωτερική εξισορρόπηση (δημιουργία συμμαχιών).
Η απόκτηση ισχύος, έτσι όπως αυτή ερμηνεύεται από το δίλημμα ασφάλειας [1] είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την επιβίωση μιας χώρας. Η σχέση μεταξύ επαύξησης ισχύος και διατήρησης των κεκτημένων (τα λεγόμενα «ζωτικά συμφέροντα») είναι κατ’ αυτόν τον τρόπο, αφενός μεν υπαρκτή, αφετέρου δε δυσδιάκριτη για το αν η μια επικαλύπτει την άλλη.
Αυτό που εξάγεται είναι ότι η αυτοδυναμία, για να μπορεί να είναι αξιόπιστη και αποτελεσματική, χρειάζεται να συμπληρώνεται από την εξωτερική εξισορρόπηση καθώς τόσο η οικονομική επιστήμη όσο και η διεθνής πολιτική πραγματικότητα, μας δείχνουν πως απόλυτη αυτάρκεια (επομένως, απόλυτη αυτοδυναμία) δεν μπορεί να υπάρξει.
Η ανάγκη της εξωτερικής εξισορρόπησης αλλά και η αποτελεσματικότητα αυτής, έχουν αποδειχθεί διαχρονικά. Τόσο στην εποχή των πόλεων-κρατών και των αυτοκρατοριών, όσο και στην εποχή των εθνών κρατών. Επιπρόσθετα, η εξωτερική εξισορρόπηση, λανθασμένα χαρακτηρίζεται ως στρατηγική που ακολουθείται μόνο από μικρής και μεσαίας ισχύος δυνάμεις. Η απόδειξη είναι ότι οι μεγάλες δυνάμεις προβαίνουν σε (πολυμερείς ή διμερείς) στρατηγικές σχέσεις με άλλες δυνάμεις. Αποτέλεσμα αυτών των σχέσεων είναι κάποια κράτη να ονομάζονται pivotal states ή μεταφορείς βαρών μεγάλων δυνάμεων.
Εξωτερική εξισορρόπηση και στρατηγική κουλτούρα.
Στο επίπεδο της πολιτικής πρακτικής αλλά και στο αντίστοιχο της λήψης αποφάσεων, η στρατηγική κουλτούρα αποτελεί μια κρίσιμη παράμετρο. Πρόκειται για το σύνολο των πεποιθήσεων, ιδεών, αναγνώσεων ιστορικών βιωμάτων, τρόπων πρόσληψης της θέσης της χώρας εξ’ ονόματος της οποίας δρουν και αποφασίζουν, και βέβαια, τη θέση των άλλων χωρών απέναντι στη χώρα που εκπροσωπούν. Εντός αυτού του πλαισίου (στρατηγικής κουλτούρας) διαμορφώνονται οι ειδικές στρατηγικές της εξωτερικής πολιτικής. Για παράδειγμα, ως τέτοια νοείται η στρατηγική της Ελλάδας απέναντι στην Τουρκία, ή στην Ε.Ε κτλ. Πώς σχετίζεται η στρατηγική κουλτούρα με την στρατηγική της εξωτερικής εξισορρόπησης;
Παράμετροι πολύ σημαντικές οι οποίες και δημιουργούν πλαίσιο διαλεκτικών σχέσεων μεταξύ στρατηγικής κουλτούρας και στρατηγικής εξωτερικής εξισορρόπησης, είναι ο βαθμός ιδεολογικοποίησης των δράσεων (πχ taboo, προκαταλήψεις και θέση προτεραιότητας στην ιδεολογική συνέπεια έναντι της πραγματιστικής αναγκαιότητας κάποιας απόφασης) και η εχθρογνωσία. Μια πολύ σημαντική παράμετρος είναι επίσης η πολύ καλή ανάγνωση των δύο εκ των τριών επιπέδων ανάλυσης, του περιφερειακού και του διεθνούς.[2] Ο Edward Luttwak έχει αναφερθεί για τις δύο αυτές κρίσιμες έννοιες που καθίστανται αποφασιστικές για την καλή ανάγνωση «εχθρών» και «φίλων».
Η εξωτερική εξισορρόπηση μπορεί να λάβει δύο μορφές. Η πρώτη έχει να κάνει με την περίφημη φράση «ο εχθρός του εχθρού μου, είναι φίλος μου». Σε αυτήν την περίσταση η άμυνα και η ασφάλεια αποτελούν τις μεγαλύτερες μέριμνες του κράτους που προβαίνει στην εξισορρόπηση, αν όχι τις μοναδικές. Σε αυτήν την περίπτωση, το κράτος που προβαίνει σε εξωτερική εξισορρόπηση, δημιουργεί μια κοινότητα συμφερόντων με ένα κράτος ή άλλα κράτη τα οποία έχουν την ίδια ανάγκη για να εξισορροπήσουν μια υπαρκτή απειλή (threat balancing).
Στην άλλη περίπτωση δημιουργούνται συμμαχίες στα πλαίσια της προληπτικής αποτροπής μιας απειλής η οποία εκτιμάται οτι θα έλθει από ένα κράτος. Σε αυτήν την περίπτωση, γίνεται ανάλυση και εκτίμηση ρίσκου. Υπό μελέτη βρίσκονται οι δυνατότητες (εκτιμώμενες) μιας χώρας που δυνητικά μπορεί να απειλήσει στο μέλλον και όχι οι παροντικές της προθέσεις όπως στην πρώτη περίπτωση.
Η ανάγκη για μια νέα, σαφή και πολυσχιδή ελληνική στρατηγική εξωτερικής εξισορρόπησης.
Όταν τελείωσε ο Β’ Π.Π η Ελλάδα προέβη σε αυτήν την ανάγνωση του νέου διεθνούς συστήματος που ανέτειλε. Ο Ψυχρός Πόλεμος ανάγκασε κράτη όπως η Ελλάδα, να επιλέξουν εκείνο το συνασπισμό δυνάμεων που θα κατοχύρωνε τα συμφέροντά τους. Η Ελλάδα από το 1947-1948 στράφηκε στις ΗΠΑ και στα επόμενα χρόνια κατά το Δόγμα Τρούμαν, προσχώρησε στο ΝΑΤΟ.
Η προτεραιότητα που εξέτασε η Ελλάδα γι’αυτήν την επιλογή, ήταν διττή και πλαισιώθηκε από δύο ερωτήματα: Ποιά δύναμη μπορούσε να δαπανήσει χρήματα για την οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας;
Ποιά ήταν η κύρια απειλή που αντιμετώπιζε η χώρα; Οι ΗΠΑ τον Μάρτη του 1947 δέχθηκαν αίτημα πολυεπίπεδης βοήθειας από την Ελλάδα. Στο δεύτερο ερώτημα, η απάντηση ήταν η εξής: Ο Εμφύλιος Πόλεμος έθετε σε κίνδυνο την Ελλάδα και την δυτική στροφή της, η οποία είχε συμφωνηθεί στη Γιάλτα με την περίφημη συμφωνία των ποσοστών.
Σε ανίθεση με τις προτεραιότητες που ίσχυσαν από το τέλος του Β’Π.Π μέχρι και το 1974, από εκεί και μετά, οι προτεραιότητες της Ελλάδας άλλαξαν αναφορικά με την απειλή που έπρεπε να εξισορροπηθεί. Η Τουρκία και τα Βαλκάνια μπαίνουν σε πρώτο πλάνο. Μέχρι και το 2010 η Ελλάδα προσπαθούσε να εξισορροπήσει εξωτερικά την τουρκική απειλή με λάθος τρόπο. Η στρατηγική κουλτούρα επηρέασε πολύ την λανθασμένη εξωτερική εξισορρόπηση. Πώς επιχείρησε να εξισορροπήσει την Τουρκία η Ελλάδα; (με εξωτερική εξισορρόπηση) Γιατί ήταν λάθος οι επιλογές της; (όχι μόνο με a posteriori διαπίστωση).
Η Αθήνα στηριζόταν στο Διεθνές Δίκαιο. Η στρατηγική κουλτούρα της χώρας μας υποστήριξε τον διεθνή οργανισμό που κατ’ εξοχήν ενσαρκώνει το Διεθνές Δίκαιο. Τα ιστορικά και κυρίως συναισθηματικά προβλήματα που απέρρεαν από τις σχέσεις της Τουρκίας με τον αραβικό κόσμο και ο μεγάλος αριθμός των αραβικών κρατών που συμμετείχαν στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, καθόριζαν μια ιδιότυπη εξωτερική εξισορρόπηση της τουρκικής απειλής.
Επιπρόσθετα, η Ελλάδα πήρε μέρος στην αραβο-ισραηλινή διένεξη, μάλλον μεροληπτικά υπέρ της Παλαιστίνης. Κανένα από τα αραβικά κράτη δεν είχε χαρακτηριστικά χώρας που μπορούσε να υποστηρίξει αποτελεσματικά την Ελλάδα σε βαθμό που να μιλάμε για αποτροπή της τουρκικής επιθετικότητας. Επίσης, η Ελλάδα έδινε την εντύπωση οτι ανήκε στην μεγάλη ομάδα κρατών που συνιστούσαν τον/τις Τρίτο Κόσμο- αναπτυσσόμενες χώρες.
Η δεύτερη απόπειρα της Ελλάδας να χαράξει μια στρατηγική εξωτερικής εξισορρόπησης έναντι της Τουρκίας, ξεκίνησε κατά την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα. Το σκεπτικό της Ελλάδας ήταν το εξής:
Αν η Τουρκία επιθυμεί να δώσει τέλος στα οικονομικά της προβλήματα, θα επιδιώξει να γίνει πλήρες μέλος της Ε.Ε. Η Ελλάδα, ως μέλος της Ε.Ε (αργότερα και Κύπρος) θα μπορούσε να κρατά το καρότο-μαστίγιο της δυνητικής τουρκικής εισδοχής. Τα Κριτήρια της Κοπεγχάγης και το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, δημιουργούσαν ένα κεκτημένο το οποίο θα ανάγκαζε την Τουρκία να βάλει τέλος στις όποιες αξιώσεις ήγειρε κατά της Ελλάδας. Γιατί ήταν λανθασμένο αυτό το σκεπτικό;
- Πρώτον διότι η Τουρκία δεν είχε ως μονόδρομο την Ε.Ε κάτι που μαρτυρούν οι τρείς σχολές σκέψης εξωτερικού προσανατολισμού της Τουρκίας (δυτικόφιλοι, παντουρκιστές-ευρασιανιστές, ισλαμιστές).
- Δεύτερον γιατί η Τουρκία ως πολυπληθές και μεγάλο σε έκταση κράτος, θα μπορούσε να βελτιώσει την οικονομία της και να αποκτήσει μια ειδική σχέση με την Ε.Ε.
- Τρίτον, η Ε.Ε σαν διεθνής οργανισμός, δεν έχει δομές ασφάλειας και άμυνας. Το Κοινοτικό Δίκαιο μοιάζει περισσότερο στο Εμπορικό Δίκαιο.
- Τέταρτον, τα επιχειρήματα της Ε.Ε που απορρέουν από τις Ευρωπαϊκές Συνθήκες, συνιστούν περιφερειακό διεθνές δίκαιο το οποίο η Τουρκία, δε χρησιμοποιεί στις σχέσεις της με την Ελλάδα καθώς εγείρει πολιτικά επιχειρήματα.
Και στις δύο περιπτώσεις η στρατηγική κουλτούρα της Ελλάδας, καθόριζε την στρατηγική εξωτερικής της εξισορρόπησης. Η διεθνής νομιμότητα και η επίκληση στο Διεθνές Δίκαιο, από μέσα άσκησης εξωτερικής πολιτικής, ταυτίστηκαν με την αποτροπή έναντι της Τουρκίας.
Η περιφερειακή αντιμετώπιση της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο: Η ορθή επιλογή για την Ελλάδα.
Από το 2009-2010 υπάρχει μια στροφή στον ορθολογισμό για την Ελλάδα. Η στρατηγική εξωτερικής εξισορρόπησης, λαμβάνει υπόψιν πολλά χαρακτηριστικά που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην αποτελεσματικότητα αυτής. Πρώτον, τη γεωγραφική εγγύτητα. Δεύτερον, τις γεωπολιτικές σταθερές που υπολογίζουν και άλλα κράτη της περιοχής. Τρίτον, την δημιουργία σταθερών σχέσεων με τα κράτη τα οποία μπορούν να μετέχουν μαζί με την Ελλάδα σε μια εξωτερική εξισορρόπηση.
Η Ελλάδα, η Κύπρος, το Ισραήλ και η Αίγυπτος, χτίζουν εδώ και αρκετά χρόνια έναν άξονα σταθερότητας στην περιοχή. Η κοινότητα συμφερόντων που μοιράζονται τα παραπάνω κράτη, ενισχύεται από την ανεύρεση κοιτασμάτων φυσικού αερίου εντός των ΑΟΖ τους. Ακόμη ένα χαρακτηριστικό της πετυχημένης εξωτερικής εξισορρόπησης είναι η αντοχή των όποιων συμμαχιών στη διάρκεια του χρόνου.
Ο πολιτικός ρεαλισμός παραδέχεται τη βραχυπρόθεσμη διάρκεια των συμμαχιών (λόγω μεταβολής συμφερόντων των κρατών). Ελλάδα, Κύπρος, Ισραήλ και Αίγυπτος δε μοιράζονται μόνο τον προβληματισμό της τουρκικής αναθεωρητικής πολιτικής.
- Ο συνασπισμός τους, δεν είναι «αντιτουρκικός». Τα τέσσερα αυτά κράτη δείχνουν οτι οι τρεις μεγάλες θρησκείες που γεννήθηκαν στη Μεσόγειο, δεν αποτελούν τροχοπέδη για την επιδίωξη ειρήνης και ευημερίας στην περιοχή-κλειδί του κόσμου, την Ανατολική Μεσόγειο.
Επιπρόσθετα, μπορούν να διευρύνουν και να εμβαθύνουν περαιτέρω την συμμαχία αυτή, τόσο με θεματικές-τομείς συνεργασίας, όσο και με άλλα μέλη (μελλοντικά ο Λίβανος, η Ιορδανία, η Ιταλία κτλ). Η Τουρκία, υπολογίζει πολύ περισσότερο μια τέτοια στρατηγική εξισορρόπηση της Ελλάδας εναντίον της αναθεωρητικής πολιτικής της Άγκυρας. Πρώτον γιατί μετέχουν κράτη με στρατιωτική ισχύ (Ισραήλ και Αίγυπτος) και μεγάλη επιρροή σε lobbying και λαούς (Ισραήλ στο lobbying και Αίγυπτος στην επιρροή των Αράβων καθώς θεωρείται κορωνίδα του αραβικού κόσμου).
- Δυνητικά, η Τουρκία που θα άφηνε πίσω την επιθετική και αναθεωρητική πολιτική της, θα μπορούσε να ακολουθήσει αυτόν τον συνασπισμό στην Ανατολική Μεσόγειο.
Συμπερασματικά, η Ελλάδα οφείλει να συνεχίσει την εμβάθυνση των σχέσεών της με τα παραπάνω κράτη και σε συνδυασμό με την συμμετοχή της στο ΝΑΤΟ και στην Ε.Ε, να δημιουργήσει μια συνεκτική, ορθολογική και αποτελεσματική στρατηγική εξωτερικής εξισορρόπησης η οποία είναι απόρροια μιας στρατηγικής κουλτούρας που διέπεται από πνεύμα πρωτοβουλίας και αυτοπεποίθησης και που αναδεικνύει την Ελλάδα σαν «γέφυρα» πολλών κόσμων.
[1] Η εξασφάλιση της εσωτερικής ασφάλειας ενός κράτους, συνοδεύεται από το εξής παράδοξο: Η ασφάλεια η εσωτερική, δεν είναι ποτέ αρκετή για να διαφυλάξει τα συμφέροντα ενός κράτους σε καταστάσεις διεθνούς αναρχίας (σύμφωνα με την ρεαλιστική σχολή σκέψης). Στην εσωτερική έννομο τάξη, υπάρχει σύνταγμα και ιεραρχία ισχύος. Στο διεθνές περιβάλλον, δεν υπάρχει «αστυνομία» , δεν υπάρχει το «100».
[2] Τρία επίπεδα ανάλυσης κατά τον Lakatos. Domestic, Regional & International.
*Διεθνολόγος, Μέλος ΑΗΕΡΑ Σόλων HJ04, μέλος Ομάδας Θαλάσσιας Στρατηγικής στο ΕΛΙΣΜΕ, Συντονιστής του Τομέα Ευρασίας & Νοτιοανατολικής Ευρώπης – Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων – Εισήγηση στην εκδήλωση-ομιλία της 4ης Μαϊου 2018 στην ΛΑΕΔ που διοργάνωσε η ΑΗΕΡΑ Solon HJ04.
- Τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν απαραίτητα τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες των συνεργατών της. Επίσης απαγορεύεται δια νόμου η αναδημοσίευση των σχολίων χωρίς τη γραπτή έγκριση της ιστοσελίδας.
Γιατί οι ΗΠΑ θα συνεχίσουν να χτυπούν την Τουρκία; Σε εξέλιξη ο νέος Ψυχρός Πόλεμος…