Οι αμερικανικές προεδρικές εκλογές του 2016 και ο ρόλος των μέσων Μαζικής Ενημέρωσης των ΗΠΑ
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Αν και διαλύθηκαν το 2020, οι Τούρκοι Γκρίζοι Λύκοι συνεχίζουν να προκαλούν τη Γαλλία: Ανέλαβαν ξανά δράση, εγκωμιάζουν την τρομοκρατία, είναι επικίνδυνοι…
«Ήρεμα νερά» και τουρκικό πιστόλι στις διαπραγματεύσεις: Ξυπνήστε στην Αθήνα, «η Τουρκία διαδοχικά κάνει μαξιμαλισμό για να σε υποχρεώσει σε αυτοπεριορισμό»…
Της Σοφίας Καλαμαντή
Έχει περάσει πάνω από ένας χρόνος από τις αμερικάνικες Προεδρικές Εκλογές 2016, όταν ο υποψήφιος των Ρεπουμπλικάνων Donald Trump με αντίπαλο την δημοκρατική Hillary Clinton, κατάφερε να κερδίσει την Προεδρία των ΗΠΑ, το Νοέμβριο του 2016.
Ο αμερικάνικος Τύπος ασχολείται καθημερινά μαζί του, σε επίπεδο προσωποκεντρικής – φυσιογνωμικής ανάλυσης (συχνά και αποδόμησης) και σε επίπεδο ζητημάτων χάραξης πολιτικής εσωτερικά και εξωτερικά, με πιο πρόσφατο παράδειγμα τις πολυάριθμες -αρνητικές κατά βάση – αντιδράσεις για την μεταναστευτική πολιτική της Κυβέρνησής του.
Η αμεσότητα των αμερικάνικων ΜΜΕ, η κριτική τους και η επιθετικότητα με την οποία αυτή ασκείται, αποτελεί μία ξεχωριστή περίπτωση μελέτης στο πεδίο της πολιτικής επικοινωνίας. Ιδιαίτερα σε προεκλογικές περιόδους, σημειώνεται μια έξαρση ιδιαίτερων σηματοδοτήσεων από τα αμερικάνικα media σε πρόσωπα και γεγονότα, με τα ενημερωτικά έντυπα να χωρίζονται σε «στρατόπεδα». Κάτι τέτοιο συνέβη και κατά την πρόσφατη προεκλογική περίοδο των ΗΠΑ, σε μία από τις πιο διχαστικές εκλογικές διαμάχες που έχει βιώσει η χώρα τα τελευταία χρόνια. Οι αμερικάνικες εφημερίδες με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία διάλεξαν από νωρίς «πλευρά» και την υποστήριξαν με εξώφυλλα, άρθρα γνώμης αλλά και «στρατηγική» ανάδειξη ειδησεογραφίας.
Βεβαίως, οι διαδικασίες μιας συγκεκριμένης νοηματοδότησης της επικαιρότητας, δεν αποτελούν καινοτομία του αμερικάνικου μιντιακού συστήματος. Η υπόθεση της «μεσοποίησης» της πολιτικής ζωής, η δημιουργία ενός συστήματος απόλυτα διαδραστικού, με πρωτόγνωρη ταχύτητα μεταβίβασης πληροφοριών, που οδηγεί με τη σειρά του στην κατασκευή μιας δικτυωτά θεμελιωμένης κοινωνίας, περισσότερο ανοικτής σε μορφές αυτοοργάνωσης, υπάρχει από την έλευση της αποκαλούμενης «κοινωνίας της πληροφορίας», η οποία εδραιώθηκε οριστικά μέσα από τη χρήση του διαδικτύου για την διασπορά ειδήσεων. Η μεσοποίηση δεν αφορά μόνο στον τρόπο παρουσίασης της πολιτικής δράσης και του πολιτικού πεδίου γενικότερα, αλλά φτάνει να «υποδουλώνει» την δράση καθαυτή σε μια συνεχή συμβολοποίηση και δραματοποίηση του τρόπου πρόσληψής της από το κοινό.
Παρόμοια επιδραστική στην κάλυψη της ειδησεογραφίας είναι και η λειτουργία της «πλαισίωσης» (“framing”). Αν η μεσοποίηση αφορά στο πώς διανέμεται η πληροφορία στις σύγχρονες κοινωνίες, η πλαισίωση αφορά στο ποιες πτυχές της πληροφορίας, της εκάστοτε είδησης, θα αναδειχθούν περισσότερο σε σχέση με άλλες. Δεν υπάρχει και ούτε πρέπει να υπάρξει ταύτιση της πλαισίωσης με την προπαγάνδα (= η διαχείριση των συλλογικών στάσεων μέσα από τη χειραγώγηση συμβόλων, ως μια επικοινωνία ξεκάθαρης πειθούς, η οποία δεν προϋποθέτει διάλογο μεταξύ πηγής και παραλήπτη). Η πλαισίωση αποτελεί μία μέθοδο που χρησιμοποιείται από τα μέσα, ώστε να οδηγήσει στην επίδραση του ορισμού ενός προβλήματος, μιας κατάστασης ή ενός πολιτικού διακυβεύματος που παράγεται από την επιλεκτική παρουσίαση πτυχών του.
Τα frames που περιβάλλουν κάθε φορά ένα θέμα, είναι οι ερμηνευτικοί μηχανισμοί από τους οποίους γεννάται ή όχι το ενδιαφέρον της δημόσιας και της πολιτικής ατζέντας για την ενασχόληση με το θέμα αυτό. Επιπρόσθετα, πλαισίωση δε γίνεται μόνο στον ορισμό ενός θέματος, αλλά και στις περαιτέρω παραμέτρους της απόδοσης ευθυνών, της ηθικής αξιολόγησης (πλαισίωση καταλογισμού) και του ηθικού περιβλήματος που θα αποκτήσουν γεγονότα, καταστάσεις και πρόσωπα. Είναι δεδομένο πως κάθε υποκείμενο που θα έρθει αντιμέτωπο με το άκουσμα μιας είδησης που αφορά ένα πρόσωπο ή ένα γεγονός, αυτομάτως θα προχωρήσει σε μια δική του υποκειμενική ερμηνεία και αξιολόγηση, σχηματίζοντας μια δική του αντίληψη για το θέμα. Επομένως η πλαισίωση θα επιδράσει σε μία ήδη υπάρχουσα αντίληψη που έχει ο λήπτης του μηνύματος, μεταβάλλοντας το βάρος της, όχι την ίδια την αντίληψη, ξεχωρίζοντας έτσι το μηχανισμό της επηρεασμού του τρόπου πρόσληψης από εκείνον της πειθούς. Tα πλαίσια ασκούν επίδραση σε ήδη υπάρχουσες πληροφορίες, δε δημιουργούν νέες.
Αν οι συγκεκριμένες λειτουργίες των ΜΜΕ ισχύουν καθολικά για όλες τις χρονικές στιγμές, η επίδραση μιας προεκλογικής περιόδου ενισχύει και μεγεθύνει τα χαρακτηριστικά αυτά. Η χρονική περίοδος κατά την οποία διαρκεί μια προεκλογική εκστρατεία αποτελεί μία προνομιακή περίοδο κατασκευής της πολιτικής πραγματικότητας, στην οποία οι πολιτικοί δρώντες, αναλόγως τους πόρους, τα συμφέροντα αλλά και τους υπάρχοντες καταναγκασμούς, συμβάλλουν επιφέροντας διαφορετικά κάθε φορά αποτελέσματα στη μάχη των πολιτικών και κοινωνικών αναπαραστάσεων του παρόντος, του παρελθόντος και του μέλλοντος. Πρόκειται για μία σύγκρουση στη βάση της επιβολής των ορισμών και ερμηνειών που τελικά θα κυριαρχήσουν και που έχει ως όπλα σύμβολα επικοινωνίας κάθε μορφής: λέξεις, εικόνες, αφηγήματα και επιχειρήματα.
Το στοίχημα του Τραμπ: Η συμφωνία αποτέλεσε οικονομική και διπλωματική ασπίδα του Ιράν
Η κατάκτηση της εξουσίας συνδέεται με το ποια κατασκευή ερμηνείας -καθαρά στρατηγικής στόχευσης- θα επικρατήσει, προκειμένου να επιτευχθεί ένας συμβολικός έλεγχος στον συλλογικό ορισμό που θα υπερισχύσει σε μία πολιτική κατάσταση, που βρίσκεται στο προσκήνιο. Η προεκλογική εκστρατεία γίνεται μια διαδικασία διαχείρισης συμβόλων, όπου ο επιτυχής ή μη χειρισμός τους αναδεικνύεται στα αποτελέσματα των εκλογών. Γίνεται πλέον στην πράξη εμφανής η λειτουργία της πλαισίωσης από τα ΜΜΕ, η οποία θα εφαρμοστεί στα σύμβολα και τα μηνύματα όλων των πλευρών.
Η μετάβαση αυτή, από το ίδιο το διακύβευμα μιας προεκλογικής περιόδου, στην επικοινωνιακή και συμβολική χρήση αυτού, σηματοδοτεί οριστικά την αλλαγή του ρόλου των μέσων, από απλούς αναμεταδότες αιτημάτων και μηνυμάτων των πολιτικών και κοινωνικών δρώντων, σε αναδιαμορφωτές του περιεχομένου και της ερμηνείας αυτών, που μπορεί να μεταβάλλει ως ένα βαθμό τις αντιλήψεις των ψηφοφόρων, να επιβάλλει στους υποψηφίους να αναδιατυπώσουν δηλώσεις και μηνύματα και να φέρει μια μερική ανασύσταση του προεκλογικού πολιτικού πεδίου.
Τα αμερικάνικα ΜΜΕ ασφαλώς και έχουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά ενσωματωμένα στον τρόπο λειτουργίας τους, διανθισμένα όμως με τις ιδιαιτερότητες της αμερικάνικης δημοσιογραφικής παράδοσης. Η εικόνα πανικόβλητων δημοσιογράφων, «πεινασμένων» για μία είδηση ή έστω την υπόνοια ύπαρξης μιας είδησης, είναι ιδιαίτερα οικεία και συμπυκνώνει την «τροφική μανία» με την οποία οι δρώντες των ΜΜΕ στις ΗΠΑ αναζητούν την επόμενη είδηση, ή, ακόμη καλύτερα, το επόμενο σκάνδαλο. Οι αμερικάνικη ειδησεογραφία στην πλειοψηφία της είναι προσωποκεντρική, εστιάζει όχι τόσο στην ίδια την ιστορία, αλλά στα πρόσωπα που πήραν μέρος σε αυτήν. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως τα σκανδαλοθηρικά περιοδικά και ο «κίτρινος τύπος» γνωρίζουν διόλου ευκαταφρόνητα νούμερα πωλήσεων. Στο πεδίο της πολιτικής, οι πολιτικοί δρώντες είναι δεδομένο πως δεν κρίνονται αποκλειστικά για το πολιτικό τους έργο, αλλά και για άλλες πτυχές της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής τους, σε οικονομικό ή προσωπικό επίπεδο. Με την χρήση των δορυφόρων και αργότερα του διαδικτύου τα αμερικάνικα μέσα έχουν οριστικά καταλήξει σε ένα είδος δημοσιογραφίας σκληρό, επιθετικό και επιθετικά παρεμβαίνον, όπου η σκανδαλοθηρία περνάει ανενόχλητη στις τυπωμένες σελίδες.
Πώς όμως αυτή η λογική έφτασε να κηδεμονεύει το πεδίο και τη λειτουργία των μέσων στο σύνολό τους; “Omnipresent journalism”, πανταχού παρούσα δημοσιογραφία: η ροή ειδήσεων διαρκεί (ή μάλλον είναι αναγκασμένη να διαρκεί) 24 ώρες το 24ωρο. Καινούριες ειδήσεις πρέπει να έρχονται συνεχώς στο προσκήνιο, δεν είναι δυνατόν, με πιο απλά λόγια, ένα εξώφυλλο εφημερίδας που θα κυκλοφορήσει να είναι λευκό ή ο παρουσιαστής του κεντρικού δελτίου ειδήσεων να ανακοινώνει πως δεν υπάρχουν ειδήσεις προς αναμετάδοση, ευχόμενος στη συνέχεια «καλό βράδυ» στους τηλεθεατές. Η δημοσιογραφία επομένως ψάχνει συνεχώς ειδήσεις, σκάνδαλα, οτιδήποτε θα καλύψει τη νευρωτική σχεδόν επιθυμία παρακολούθησης της επικαιρότητας. Η διαδικασίες αυτές δεν είναι δυνατόν να μην έχουν συνέπειες στον τρόπο λειτουργίας των αμερικάνικων media, αλλά και πέρα από αυτόν. Oι συνέπειες εκτείνονται σε συμφωνία με τον τρόπο λειτουργίας του μιντιακού συστήματος, τη γνώμη του κοινού σε σχέση με τα ΜΜΕ και την αξιοπιστία τους, καθώς και την εξέλιξη του δημόσιου διαλόγου πάνω σε θέματα επικαιρότητας. Εστιάζοντας στην προεκλογική περίοδο, παρατηρείται πως η αντιμετώπιση των υποψηφίων από τους ψηφοφόρους, καθορίζεται από τον τρόπο και το ρυθμό της δημοσιογραφικής κάλυψης των θεμάτων γύρω από την προσωπικότητα των υποψηφίων, τα σημαντικά και ασήμαντα θέματα της ατζέντας τους που θα πρέπει κατά τα μέσα να βρεθούν στο προσκήνιο ή όχι. Σχετικά με τον τύπο, μια προφανής συνέπεια είναι η πτώση των ποιοτικών κριτηρίων ανάδειξης μιας είδησης, αφού ενεργοποιείται μια διαδικασία συνυφασμένη με την επιθετικότητα, την εισβολή σε ευαίσθητα πεδία προσωπικών δεδομένων και της ομοιογένειας ειδησεογραφίας που αναδεικνύεται από όλα τα μέσα (pack journalism). O μεγαλύτερος ίσως αντίκτυπος στους ψηφοφόρους, είναι η ενθάρρυνση της βλέψης της πολιτικής, μέσα από το πρίσμα του κυνισμού, που επηρεάζει καθοριστικά την πολιτική τους συμπεριφορά.
Έχοντας λοιπόν κατά νου όλα τα παραπάνω στοιχεία, μπορούμε να εξετάσουμε πώς παρουσιάστηκαν οι δύο υποψήφιοι Trump και Clinton στην ημερήσια αρθρογραφία τριών μεγάλης κυκλοφορίας αμερικάνικων εφημερίδων: των New York Times, της Washington Post και της New York Post. Μελετήθηκαν συνολικά 168 άρθρα από 6 συνεχόμενες ημέρες του Σεπτεμβρίου του 2016. Η κατηγοριοποίηση και κωδικοποίηση των άρθρων έγινε με βασικό σημείο τομής τον διαχωρισμό πλαισίωσης σε game frame (έμφαση στο πολιτικό παιχνίδι) και issue frame (έμφαση σε αντικειμενικά διακυβεύματα εν όψει των εκλογών), ώστε να μπορέσει να απαντηθεί το ερώτημα του κυρίαρχου τρόπου πλαισίωσης που επιλέχθηκε από τον αμερικάνικο τύπο για τους υποψηφίους.
Παρόλο που οι New York Times θεωρούνται ο «θερμοστάτης» της ημερήσιας διάταξης, όντας η εφημερίδα με το μεγαλύτερο κύρος λόγω της αμερόληπτης ματιάς με την οποία καλύπτει την επικαιρότητα, η στάση της στις Εκλογές του 2016 φανέρωσε εν τέλει την πολιτική της προτίμηση: Με άρθρο γνώμης από το συντακτικό συμβούλιο στις 24 Σεπτέμβρη 2016 και τίτλο “Hilary Clinton for President”, οι New York Times παίρνουν ξεκάθαρα θέση υπέρ της υποψήφιας των Δημοκρατικών, κάνοντας μια αναλυτική παρουσίαση των λόγων για τους οποίους θεωρούν ότι είναι πλήρως θετικό για την πορεία των ΗΠΑ, η εκλογική της νίκη. Την αμέσως επόμενη ημέρα, δημοσιεύεται άρθρο γνώμης με τίτλο “Why Donald Trump should not be President”, στο οποίο ασκείται έντονη κριτική στις προεκλογικές υποσχέσεις του ρεπουμπλικάνου υποψήφιου, με αιχμές για μια λαϊκίστικη, διχαστική ρητορική και υποσχέσεις που όχι μόνο δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν, αλλά βασίζονται σε ψευδή δεδομένα.
Από τα 101 άρθρα των Times, στην κατηγορία του issue frame, της θεματολογίας δηλαδή που αφορούσε συγκεκριμένα ζητήματα δημόσιας πολιτικής, κοινωνικών και οικονομικών διακυβευμάτων, τα οποία και οι ίδιοι οι υποψήφιοι θεωρήθηκε πως θα πρέπει να βρεθούν στο προσκήνιο της συγκεκριμένης προεκλογικής περιόδου, 46 είναι ο αριθμός των άρθρων που εντάχθηκαν σε αυτήν. Τα υπόλοιπα 55 άρθρα, εντάχθηκαν στην κατηγορία game frame, και το περιεχόμενό τους ήταν καθαρά ως προς τη χρήση επικοινωνιακών τακτικών, δηλώσεων αλλά και των κινήσεων προετοιμασίας για το επερχόμενο debate της 27ης Σεπτεμβρίου 2016. Το πώς οι ίδιοι υποψήφιοι διαχειρίζονται τα δημόσια προβλήματα, οι θέσεις που παίρνουν σχετικά με την επίλυσή τους και ο τρόπος που προσπαθούν να προσεγγίσουν τους ψηφοφόρους εν γένει, αποτελούν όλα μέσα της διενέργειας του «πολιτικού/ στρατηγικού παιχνιδιού».
Στα άρθρα της Washington Post, 31 στον αριθμό, υπερισχύει ξεκάθαρα η πλαισίωση του game frame, με 20 άρθρα να εντάσσονται στην πρώτη κατηγορία και 11 στην κατηγορία issue frame. Εστιάζοντας και αυτή στο επικοινωνιακό παιχνίδι που οι δύο υποψήφιοι παίζουν, δίνει έμφαση στο πώς διαχειρίζονται τα ζητήματα της επικαιρότητας, με τη διαφορά όμως πως γίνεται σχεδόν «συμβουλευτική» απέναντι στις κινήσεις της Clinton και επιθετικά επικριτική στις τακτικές του Trump. Έχοντας ήδη αποκαλέσει τον δεύτερο μια «ξεχωριστή απειλή» για την ίδια τη δημοκρατία, με άρθρο του συντακτικού συμβουλίου στις 22 Ιουλίου 2016 (“Trump, a unique threat to American Democracy”), συνεχίζει να πλαισιώνει τις προεκλογικές επικοινωνιακές του στρατηγικές με έναν ισχυρό και όσο το δυνατόν περισσότερο τεκμηριωμένο με δεδομένα αντίλογο, που αντιπαρατίθεται σε κάθε του ισχυρισμό ή δήλωση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ είναι το άρθρο γνώμης στις 26 Σεπτέμβρη 2016, με τίτλο “It’s beyond debate that Donald Trump is unfit to be president”(«Είναι πέρα από κάθε συζήτηση ότι ο Ντόναλντ Τραμπ είναι ακατάλληλος για να γίνει Πρόεδρος»), στο οποίο η Post κάνει άλλη μία συγκεντρωτική επίθεση στη θέσεις του υποψηφίου. Το συμπέρασμα που προκύπτει για τις πλαισιώσεις που η Washington Post επιχειρεί, είναι πως το στρατηγικό πλαίσιο ή πλαίσιο παιχνιδιού χρησιμοποιείται με πολύ πιο ξεκάθαρη σκοπιμότητα, αυτή της ανάδειξης της Hilary Clinton ως της καταλληλότερης για την προεδρία και της στοχοποίησης των θέσεων αλλά και της γενικότερης προσωπικότητας του Donald Trump.
Τέλος, με 36 συνολικά άρθρα στον αριθμό, η New York Post επίσης δίνει πολύ μεγαλύτερη έμφαση στο game frame, καθώς σε 23 από τα άρθρα της, η πλαισίωση αφορά στο στρατηγικό παιχνίδι που παίζεται μεταξύ των υποψηφίων. Τα υπόλοιπα 13 άρθρα εντάσσονται στο issue frame. Εδώ οι ισορροπίες έχουν ανατραπεί πλήρως, μιας και πρόκειται για μια εφημερίδα ρεπουμπλικάνικου προσανατολισμού (και για πολλούς εθνικό-λαϊκίστικής κατεύθυνσης συχνά με ξεκάθαρα σκανδαλοθηρική χροιά), υπέρ της υποψηφιότητας Trump: η στρατηγική πλαισίωση εστιάζει στις δηλώσεις Trump, οι οποίες καλύπτονται κάτω από ένα επιδοκιμαστικό πρίσμα, με έμφαση τόσο στις δυνητικές ικανότητες που παρουσιάζει ο υποψήφιος, όσο και στον αντίκτυπο που η προσωπικότητά του έχει στο εσωτερικό, δηλαδή στο εκλογικό σώμα και στη πιθανή ηθική καταρράκωση των αντιπάλων του, όσο και στο εξωτερικό, με αναφορές στις επιδοκιμασίες ξένων ηγετών (όπως τον Πρόεδρο της Αιγύπτου). Η Hilary Clinton από την άλλη, αντιμετωπίζεται ως μια αισθητά πιο αδύναμη αντίπαλος, με άρθρα τα οποία παρουσιάζουν την προεκλογική της πορεία ως έναν «αγώνα», προκειμένου να μην την αφήσει πολύ πίσω ο υποψήφιος των Ρεπουμπλικανών (χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων άρθρων είναι δύο από τις 21 Σεπτέμβρη, το πρώτο κάνοντας αναφορά στο ότι η Clinton ξοδεύει 1 εκατομμύριο δολάρια την ημέρα περισσότερα στην καμπάνια της από τον Trump και το δεύτερο εστιάζοντας στις τακτικές της Clinton για να καταφέρει να προσεγγίσει επιτυχώς τη γενιά των “millennials”). Εδώ το συμπέρασμα διαφέρει ως προς την παρατήρηση μιας πιο επιθετικής υπεράσπισης του Donald Trump, όχι όμως μόνο μέσα από τα άρθρα που χαρακτηρίζονται από την πλαισίωση πολιτικού παιχνιδιού, αλλά και από εκείνα που έχουν την πλαισίωση δημοσίων ζητημάτων, μακριά από επικοινωνιακές τακτικές και στρατηγικές. Η αναφορά σε συγκεκριμένες δημοσκοπήσεις, που δείχνουν τον Trump να προηγείται, τα ρεπορτάζ για σκάνδαλα στα οποία αναφέρεται το όνομα της Clinton, όλα συμβάλλουν έμμεσα στην προώθηση του και την επικέντρωση σε μία θετική αποτίμηση της πορείας του.
Συμπερασματικά, τα αμερικάνικα ΜΜΕ δεν έμειναν απλοί παρατηρητές στις Εκλογές, το αποτέλεσμα των οποίων θα διαμόρφωνε την μετά-τον-Obama εποχή. Ο επηρεασμός της κοινής γνώμης είναι μία σύνθετη διαδικασία και το αν και κατά πόσο θα καταστεί επιτυχής, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, την προδιάθεση ή όχι του κοινού να επηρεαστεί, την επιμονή των μέσων στις μεθόδους πλαισίωσης και στο κατά πόσο το ίδιο το πολιτικό σκηνικό δίνει πρόσφορο έδαφος για την εφαρμογή τους. Η σημερινή πλειάδα αρθρογραφίας για τις πολιτικές του Trump, για την χειραψία που χρησιμοποιεί σε άλλους πολιτικούς αρχηγούς, για τις σχέσεις του με την οικογένειά του και τη γυναίκα του, δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρο: αποτελεί την φυσική συνέχεια ενός τρόπου κάλυψης της επικαιρότητας που ίσχυσε προεκλογικά και που έχει τις μεθοδολογικές του ρίζες στην ίδια την εξέλιξη της δημοσιογραφίας στις ΗΠΑ, όπως διαμορφώθηκε από τον 20ο αιώνα και έπειτα.
Η Σοφία Καλαμαντή, είναι τελειόφοιτη Τμ. Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών & Πολιτικών Επιστημών
- Τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν απαραίτητα τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες κανενός.