«Ό,τι σχεδίαζα πραγµατοποιήθηκε, πλέον είµαι πιο ελεύθερος» δηλώνει ο Γιώργος Κιµούλης

Γράφει ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΡΑΤΑΝΟΣ, PEOPLE

Η παρθενική του εμφάνιση στο Εθνικό Θέατρο μοιάζει να άργησε κάποιες δεκαετίες. Όχι, δεν ήταν ο  Γιώργος Κιμούλης που εμφανίστηκε αργοπορημένος, αλλά το ίδιο το Εθνικό. Φυσικά και δεν μοιάζει με πρωτοεμφανιζόμενο όταν κινείται στους διαδρόμους του επιβλητικού κτιρίου της Κεντρικής Σκηνής που σχεδίασε ο Τσίλλερ.

Καθώς με οδηγεί στο καμαρίνι του, το απόγευμα της προηγούμενης Παρασκευής, παρατηρώ τις αντιδράσεις εκείνων που συναντά στο διάβα του. Κοιτάζουν με σεβασμό και ο ίδιος ανταποδίδει συνεσταλμένα με ένα κούνημα του κεφαλιού του .

Το μίνιμαλ ολόλευκο καμαρίνι του βοηθά τον επισκέπτη να αντιληφθεί βαθύτερα τον ταλαντούχο ένοικό του. Κάθε πρώτο συμπέρασμα για τα χαρακτηριστικά του είναι με αστερίσκο, αφού στο τέλος κάποια αναιρούνται, αλλά και πάλι, όχι ολοκληρωτικά. Είναι λεπτεπίλεπτος, αλλά και σκληρός. Γοητευτικός, αλλά και απόμακρος. Μειλίχιος και έντονος, με τη χαλαρότητα του γνώστη και το πάθος του ερασιτέχνη. Το δωρικό καμαρίνι του πλημμύρισε από τα αλληλοσυγκρουόμενα χαρακτηριστικά του με το που πάτησα το κόκκινο κουμπί της εγγραφής. Έπρεπε να πάει δέκα το βράδυ για να πατήσω το STOP, σαν ένας αχόρταγος, αλλά με κατανόηση!

Πώς είσαι αυτό τον καιρό;

Ανάμεικτα συναισθήματα. Πέρα από τη λογική κούραση των τελευταίων εβδομάδων με πρωινές πρόβες και παράσταση το βράδυ. Είναι μεγάλη μου τιμή που δουλεύω στο Εθνικό Θέατρο και δεν το λέω καθόλου τυπικά. Είναι η παρθενική μου συνεργασία με το Εθνικό.Ουσιαστικά η πρώτη φορά που μου έγινε πρόταση. Για αυτό και ήταν άμεση η θετική μου απάντηση στον Στάθη Λιβαθινό.

Όταν σου έγινε η πρόταση, αισθάνθηκες δικαιωμένος, έπειτα από τόσα χρόνια κόπων κι επιτυχιών;

Όχι, δεν το βλέπω έτσι. Ήταν μια γενναιόδωρη στάση ενός ανθρώπου, του Στάθη, ενός καλλιτέχνη που εκτιμώ ιδιαίτερα, προς εμένα. Είμαι σε μια ηλικία που προτιμώ να δίνω παρά να παίρνω. Δεν υπήρχε περίπτωση να ερχόμουν στο Εθνικό για να παίξω κάποιο έργο, το οποίο δεν θα μπορούσα να έκανα στο ελεύθερο θέατρο. Γι’ αυτό και συμφώνησα να γίνει το Ψηλά Από τη Γέφυρα. Γιατί είναι έργο που κάλλιστα θα μπορούσα να ανεβάσω και στο ελεύθερο θέατρο.

Γιατί επέλεξες το συγκεκριμένο έργο;

Κατ’ αρχάς για το θέμα του. Ήταν μια επιλογή από κοινού με τον Στάθη. Ο Miller προσπαθεί ουσιαστικά να μιλήσει για την έννοια της κατοχής προσώπων ή αντικειμένων ή και ολόκληρης χώρας. Ίσως είναι ένα από τα πιο μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζει ένας άνθρωπος. Ο βασικός ήρωας του έργου, Eddie Carbone, είναι μετανάστης. Έχει φύγει από τον τόπο που υποτίθεται πως του ανήκει και έχει πάει σε μια χώρα που δεν είναι ‒και ούτε πρόκειται να είναι‒ δική του. Ένας μετανάστης θα είναι πάντοτε μετανάστης. Όταν με την πάροδο του χρόνου ένας μετανάστης αρχίζει να συμπεριφέρεται με τη νοοτροπία κατοχής ενός αυτόχθονα, αρχίζουν τα προβλήματα. Στην πραγματικότητα, ο αυτόχθων είναι αυτός που αλλοτριώνει το μετανάστη κι όχι το ανάποδο. Μακάρι ο μετανάστης να μπορούσε να αλλάξει νοοτροπία στον αυτόχθονα. Όταν όμως ο άνθρωπος μπαίνει στη λογική του «κατέχω», έχει ήδη δηλητηριάσει τον εαυτό του με αυτή την ανάγκη. Δύο βήματα παραπέρα βρίσκεται η υστερία να κατέχει όσο το δυνατόν περισσότερα πράγματα, αλλά και ανθρώπους. Ο Eddie Carbone έχει αλλοτριωθεί και πιστεύει ότι αποκτά ταυτότητα ανάλογα με τα πράγματα που κατέχει: τους ανθρώπους, τη γυναίκα του, την ανιψιά του… Γι’ αυτό και όταν εμφανίζεται ένας άλλος μετανάστης που πάει να του «πάρει» την ανιψιά, δεν το αντέχει, και προσπαθεί να τον καταστρέψει.

Στο έργο βλέπουμε την εξέλιξη ενός καταστροφικού έρωτα. Δεν βλέπουμε στις ημέρες μας να υπάρχουν τέτοιοι έρωτες, όπως παλιά…

Είναι αλήθεια.

Δεν τον έχουμε αποδομήσει λίγο;

Ναι. Και όχι μόνο τον έρωτα. Ζούμε σε μια αποαισθητικοποιημένη εποχή, θεωρώντας το συναίσθημα ως στοιχείο αδυναμίας του ανθρώπου. Έχει βοηθήσει πρωτ’ απ’ όλα η τεχνολογία που οδηγεί τον άνθρωπο σε μία μοναχική ζωή, συν μία αίσθηση ματαιότητας προς οτιδήποτε το συλλογικό. Έχει ενθρονιστεί ξανά το εγωτικό στοιχείο του ανθρώπου. Το άτομο πλέον είναι ο βασιλεύς όλων. Η έννοια της ατομικότητας διέπει τα πάντα. Τον άλλον που μπορεί να ερωτευτείς, τον χρησιμοποιείς στην ουσία μόνο και μόνο για να σου καλύψει κάποιες στιγμές την εσωτερική ανάγκη σου να εκφράσεις ένα συναίσθημα. Δεν κάνουν σχέσεις πια οι άνθρωποι. Ναρκισσιστικές συναντήσεις συμβαίνουν. Αυτή είναι η κατάσταση δυστυχώς. Άλλωστε, ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά αυτών των συναντήσεων στην εποχή μας είναι πως οι άνθρωποι μπαίνουν σε αυτές με το ένα πόδι. Το άλλο το αφήνουν έξω. Παλαιότερα γινόταν το αντίθετο. Μπαίναμε και με τα δύο πόδια και έτσι μία υποτιθέμενη  καταστροφή ήταν πιο πιθανή.  Δεν πάθαμε όμως και τίποτα. Δεν ξέρω λοιπόν γιατί κληροδοτήσαμε στη νεότερη γενιά αυτό το φοβικό σύνδρομο. Τώρα ο καθένας φυλάει την πλάτη του. Ελπίζω βέβαια, επειδή η ζωή κάνει κύκλους, οι επόμενες γενιές θα σταματήσουν κάποια στιγμή να λειτουργούν τόσο φοβικά απέναντι στους άλλους. Γιατί αυτή η ατομιστική συμπεριφορά του ανθρώπου θα φτάσει σε ένα αδιέξοδο και από μόνος του θα ζητήσει τη συντροφιά του άλλου. Θα σεβαστεί τη διαφορετικότητα του απέναντί του και το αυτεξούσιο που ούτως ή άλλως έχει και μαζί θα δημιουργήσουν μία σχέση. Θα καταλάβουν τελικά πως στο μαζί βρίσκεται η ευτυχία, όχι στο χώρια.

Ο φόβος μην πληγωθεί είναι πιο έντονος;

Ο φόβος να μη διαλυθεί. Ο άνθρωπος  ξεχνάει ή δε συνειδητοποιεί πως  δεν μπορεί να μοιραστεί με τον άλλον το ίδιο το συναίσθημα που νιώθει. Αυτό που μοιράζεται στην πραγματικότητα είναι η έκφραση του συναισθήματός του. Όπως μια λέξη, ένα βλέμμα, ένα χάδι. Το ίδιο το συναίσθημα μένει ενταφιασμένο μέσα του. Αυτή η κεντρομόλος κίνηση είναι το σύστημα κάθε ανθρώπου. Έτσι είναι κατασκευασμένος. Άλλωστε, το μαθαίνουμε και στη βιολογία: κεντρομόλος είναι η κίνηση των κυττάρων μας. Έρχεται όμως ο κοινωνικός χώρος και μας ζητά το αντίθετο, μια φυγόκεντρο συμπεριφορά. Εκεί είναι που μπερδεύεται ο άνθρωπος και τρομοκρατείται. Φοβάται πως θα διαλυθεί, όπως μπορεί να συμβεί και στο κύτταρό του, όταν κινηθεί αντίστοιχα.

Ενστικτωδώς…

Εντελώς! Δεν πρόκειται όμως να καταστραφεί, γιατί, δυστυχώς, δεν μπορεί να μοιραστεί το συναίσθημα. Αυτό θα παραμείνει κλεισμένο μέσα του. Οπότε, αφού μοιραζόμαστε μόνο τις εκφράσεις των συναισθημάτων μας, ας είμαστε γενναιόδωροι!

Υπάρχουν κι εκείνοι οι άνθρωποι που νιώθουν τόσο δυνατή την ανάγκη να ερωτευτούν, που δεν ερωτεύονται επί της ουσίας, αλλά καλύπτουν την ανάγκη τους.

Το θέμα βρίσκεται στην αποδοχή ότι ποτέ ο άνθρωπος δε θα βρει το άλλο του μισό. Όσο κι αν ψάχνει να βρει το ιδανικό που έχει στο μυαλό του. Ο πλατωνικός μύθος χώρισε για πάντα το ανδρόγυνο στα δύο. Χάθηκε. Δεν υπάρχει πια. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως πρέπει να είμαστε συναισθηματικά τσιγκούνηδες. Βέβαια, κάποιες αποτυχημένες σχέσεις μπορεί να μας δημιουργούν πόνο. Αλλά δεν έχουμε έρθει στη ζωή για να ευτυχήσουμε μόνο, ούτε και να δυστυχήσουμε. Έχουμε έρθει για να ζήσουμε. Μέσα στη ζωή λοιπόν είναι και η ευτυχία και η δυστυχία. Αυτά περί συναισθημάτων.

Μίλησες πριν περί συλλογικού και θα ήθελα να σου κάνω την ερώτηση αν είναι παγίδα για έναν καλλιτέχνη να φανερώσει μια κομματική προτίμηση;

Το προνόμιο που έχει ένας διανοούμενος είναι πως μπορεί να ζει από τις ιδέες του. Όταν λέω διανοούμενο δεν εννοώ κάποιον σοφό, αλλά εκείνον που βγάζει τα προς το ζην μέσω των ιδεών του, από το πνευματικό του έργο. Αφού λοιπόν έχεις αυτό το προνόμιο, προσπάθησε, βρε κερατούκλη, να ανταποδίδεις με κάποιον τρόπο στον κοινωνικό χώρο και μερικά πράγματα παραπάνω από τους άλλους. Ένα από αυτά είναι να μη σιωπάς. Να μη σιωπάς απέναντι στην κατάχρηση εξουσίας, να μη σιωπάς απέναντι στην εκμετάλλευση των αδυνάτων… Σε κάποιες βασικές αρχές κοινωνικής λειτουργίας. Αν έρθει ένα κόμμα και πει «εγώ θα στηρίξω τους αδύναμους, εγώ θα προστατέψω τους μη προνομιούχους, εγώ θα παλέψω για την ισονομία, εγώ θα…, εγώ θα…» – πριν τις εκλογές «θα» λένε όλοι , δε γίνεται πρώτα να κυβερνούν και μετά να ψηφίζεις – , τους στηρίζεις, γιατί έχεις την υποχρέωση να το κάνεις. Πάντα με την προϋπόθεση πως, αν γίνουν κυβέρνηση και ξεχάσουν όσα έχουν υποσχεθεί, εσύ θα σταθείς απέναντί τους. Θα άρεις την οποιαδήποτε στήριξη. Σου απαντώ λοιπόν, επειδή η ερώτησή σου είχε σχέση με εμένα και τη στήριξή μου προς το ΣΥΡΙΖΑ, πως, απ’ τη στιγμή που ανήκω στο χώρο της Αριστεράς – ήταν υποχρέωσή μου να στηρίξω αυτούς που είπαν πως θα προστατεύσουν τους μη προνομιούχους . Όταν είδα πως αυτό άρχισε να μη συμβαίνει, απέσυρα τη στήριξή μου. Τόσο απλό. Η πολιτική στράτευση είναι υποχρέωση κάθε πολίτη. Δεν μπορείς να θεωρείσαι πολίτης και να ιδιωτεύεις. Το έχει λύσει ο Αξελός (σ.σ. Κώστας) υπενθυμίζοντάς μας πως σε άλλες γλώσσες «ιδιώτης» σημαίνει «ηλίθιος» («idiot»). Άρα δεν είναι παγίδα. Υποχρέωση είναι.

Παρ’ όλα αυτά, δεν θεωρείς πως κινδυνεύεις να φανείς εσύ ανακόλουθος;

Στήριξα την υπόσχεση κάποιων ανθρώπων. Αν εκείνοι δεν τηρούν την υπόσχεσή τους και εγώ σταματώ να τους στηρίζω, δεν είμαι εγώ ο ανακόλουθος, αυτοί είναι. Εγώ αντιθέτως είμαι συνεπής.

Πάνω σε ποια από τα ελαττώματά σου δουλεύεις αυτό τον καιρό;

Δεν δουλεύω πάνω στα ελαττώματά μου, αλλά στα προτερήματά μου. Αλλά και τα ελαττώματα και τα προτερήματα είναι τόσο προσωπικά στον καθένα και πολλές φορές μπορούν να παρεξηγηθούν από τον κόσμο. Έτσι, ούτε τα προτάσσω ούτε μιλώ για αυτά. Ένα βασικό στοιχείο της καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι η έννοια της έλλειψης. Ο άνθρωπος δημιουργεί επειδή κάτι του λείπει. Αυτός είναι ο βασικός βατήρας της δημιουργίας. Αυτή την έλλειψη λοιπόν οφείλω να τη φυλάω ως κόρη οφθαλμού και να μην την περιφέρω δημόσια ως άλλον επιτάφιο.

Έχεις κορεστεί ποτέ;

Όχι. Έχω νιώσει λόγω ηλικίας – και είναι φυσικό αυτό – μια συναισθηματική κόπωση. Ουσιαστικά σε αυτήν αντιστέκομαι. Δεν υπάρχει χειρότερο πράγμα απ’ τη συναισθηματική κόπωση. Εκεί σταματά κάθε όρεξη για δημιουργία, κάθε όρεξη να συνυπάρξεις με κάποιον άλλον, να προσφέρεις ή και να δεχτείς… Με λίγα λόγια, γκρεμοτσακίζεται κάθε έννοια πάθους. Σε αυτό προσπαθώ να αντισταθώ όσο πιο σθεναρά γίνεται.

Πώς μπορεί να αντισταθεί κανείς σε αυτό;

Όπως κάθε καλλιτέχνης. Ο καλλιτέχνης δεν περιμένει την έμπνευση. Ένας ποιητής, ας πούμε, σηκώνεται κάθε πρωί και γράφει στίχους. Γράφει, σβήνει, σκίζει… Η έμπνευση δεν έρχεται. Αλλά εκείνος συνεχίζει να κάνει το ίδιο κάθε πρωί. Ο Dickens δεν περίμενε να εμφανιστεί ο Oliver Twist στο παράθυρο ένα πρωί. Μέσω δουλειάς καλούσε τον Oliver Twist. Ψάχνω την έμπνευση εργαζόμενος.

Άρα το 24ωρο σου είναι γεμάτο δουλειά…

Ναι. Ακόμη και όταν κοιμάμαι, θα σου έλεγα. Τα περισσότερα όνειρά μου είναι στοιχειωμένα από όνειρα εργασίας. Εργασίας, όχι δουλειάς! Παραγωγής έργου.

Πότε ήταν η τελευταία φορά που υπέφερες από τύψεις;

Δεν πιστεύω σ’ αυτά τα πράγματα. Τις τύψεις μας τις δημιουργούν οι άλλοι, για να παραμένουμε ανενεργοί. Όπως δεν πιστεύω στην έννοια της μετάνοιας. «Μετανοώ» δεν σημαίνει τίποτε. Ας μπορούσες να κατανοήσεις τη στιγμή της πράξης σου.

Είναι σκληρό αυτό…

Ναι. Και για τους δύο. Και για αυτόν που έχει αδικηθεί και για εκείνον που έχει αδικήσει. Μα εδώ δεν ψάχνουμε για εύκολη ανακούφιση. Οι τύψεις και η μετάνοια είναι εύκολες ανακουφίσεις. Τρόποι να συγχωρούμε τον εαυτό μας και να οδηγούμεθα στην απραξία. Άρα δεν κάνει να τις αποδεχόμαστε.

Πόσους φίλους έχεις χάσει;

Πολλούς. Αλλά το «μετανοώ» έχει άμεση σχέση με τον παρελθόντα χρόνο. Το ίδιο και το «συγγνώμη». Μια νέα πράξη, όμως, που ουσιαστικά δεν στηρίζεται πάνω στην πληγή που έχεις δημιουργήσει στον άλλον, είναι καλύτερη από μια μετάνοια. Αν έχεις συνειδητοποιήσει πως αυτό που έχεις κάνει σε κάποιον είναι άδικο/πρόστυχο/χυδαίο, αντί να κάθεσαι να κατακλύζεσαι από τύψεις, κάνε μια πράξη που να έχει σχέση με το τώρα ή το μέλλον. Όχι για να σε συγχωρέσει όμως, γιατί μπορεί ο άλλος να μην το δεχτεί. Εσύ όμως πρέπει να την κάνεις.

Ωστόσο φαντάζομαι πως αυτό στοιχίζει. Δεν έκανες ύστερες σκέψεις για ανθρώπους που πραγματικά θα ήθελες να είναι στη ζωή σου;

Πολλές. Ο χρόνος όμως δεν γυρίζει πίσω.

Φαντάζομαι πως είσαι ακόμη πιο σκληρός με τον εαυτό σου…

Μπορεί.

Τιμωρείς τον εαυτό σου;

Ο εαυτός μας, ούτως ή άλλως, κάποιες στιγμές τιμωρείται. Δεν είναι αλάνθαστος ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος φοβάται την τιμωρία γιατί η οικογένειά του τον έχει τιμωρήσει πολλές φορές άδικα. Έτσι χάνει την πίστη του στην έννοια του δικαίου. Έχει τιμωρηθεί άδικα, όχι γιατί η οικογένειά του είναι κακή, αλλά γιατί πολλές φορές είναι αδιάφορη. Ο τρόπος με τον οποίο μεγαλώνουμε τα παιδιά μας είναι σημαντικός. Πρέπει να δίνεις χρόνο στα παιδιά σου. Να μη λες, ας πούμε, αυτά τα περίφημα άχρηστα «όχι», επειδή έχεις δουλειά ή το μυαλό σου είναι αλλού, γιατί τότε δημιουργείται ένα τέτοιο σύμπλεγμα εντός τους, και χάνουν την έννοια του δικαίου. Άρα οποιαδήποτε τιμωρία δεν έχει αξία. Γιατί πότε έρχεται η τιμωρία; Όταν ξεπερνάς τα όρια της δικής σου ελευθερίας εις βάρος κάποιου άλλου.

Ονειρευόσουν να γίνεις πατέρας και αν ναι, πόσο κοντά έφτασες σε αυτό που ονειρευόσουν;

Αυτό θα πρέπει να το ρωτήσεις την κόρη μου. Δεν ξέρω το αποτέλεσμα. Από εκεί και πέρα, ναι, το ονειρευόμουν, αλλιώς θα έκανα σε μικρότερη ηλικία παιδί. Είναι σημαντική η απόφαση να κάνεις ένα παιδί. Θα πρέπει να είσαι έτοιμος και εσύ και το άλλο πρόσωπο. Σημαντικό είναι επίσης ποιο είναι το άλλο πρόσωπο. Συνήθως στα ζευγάρια που είναι νέα και θέλουν να παντρευτούν, μια συμβουλή δίνω: μην κάνετε παιδί με κάποιον μόνο επειδή είστε ερωτευμένοι. Κάντε παιδί με εκείνον που πιστεύετε πως θα είναι καλός γονιός. Το παιδί χρειάζεται και τους δύο.

Είναι θέμα ενστίκτου;

Όχι. Ερμηνείας, γνώσης, ανάλυσης και στοχασμού. Το βασικότερο όμως ρόλο παίζει ο αξιακός σου κώδικας, η προσωπική σου νομοθεσία και ο προσωπικός σου πολιτισμός.

Έχεις ποτέ ονειρευτεί να συνυπάρχεις με την κόρη σου σε κάτι θεατρικό;

Μπορεί να συμβεί, μπορεί και όχι. Είμαστε δύο διαφορετικοί άνθρωποι κι αυτό συμβαίνει από τότε που ήταν μικρή. Αν κάτι προσπαθούσα – το κατά πόσο το έχω καταφέρει δεν ξέρω – είναι να μην έχει ούτε στο ελάχιστο την αίσθηση πως είναι κτήμα μου. Η ελευθερία της βούλησης έπρεπε να επιτραπεί να αναπτυχθεί όσο πιο αυτόνομα γίνεται. Όσο γίνεται, γιατί καμία βούληση δεν αναπτύσσεται εντελώς αυτόνομα. Άρα, εξαρτάται και απ’ το περιβάλλον της, αλλά και από εκείνη.

Τα παιδιά αναπτύσσουν την κριτική σκέψη από μικρά, πώς βοήθησες την κόρη σου να την αναπτύξει;

Τα παιδιά δεν αντιγράφουν αυτό που τους λέμε, αλλά εκείνο που τους κρύβουμε. Το παιδί έχει μια εκπληκτική ικανότητα να σκανάρει τους μεγαλύτερους. Από τη στιγμή που το παιδί ξέρει αυτό που είσαι και όχι αυτό που του λες, αυτό θα αντιγράψει, αυτό θα μιμηθεί. Άρα πρέπει να κοιτάξεις το πόσο καλύτερος μπορείς να γίνεις. Ο αμέσως επόμενος κανόνας είναι να μη φοβάσαι τα λάθη σου, να μην ντρέπεσαι για αυτά. Όταν το παιδί τα εντοπίσει, να τα παραδεχτείς.

Αλλά ένα παιδί μπορεί να γίνει πολύ σκληρός κριτής…

Ναι. Είναι η τρίτη φορά που μου λες τη λέξη «σκληρός».

Μάλλον έχω γίνει μαλθακός…

Εσύ ξέρεις. Πάντως είναι και σκληρά τα πράγματα. Τι να κάνουμε;

Έχεις απωθημένα;

Απωθημένο που εκφράζεται με λόγια παύει να είναι απωθημένο. Μπαίνει σε άλλο χώρο, αυτό των ονείρων, των φιλοδοξιών. Άρα δεν μπορώ να μιλήσω για τα απωθημένα μου. Δεν τα ξέρω. Και δεν θέλω να τα μάθω. Δεν με ενδιαφέρει, με την έννοια πως δεν μπορώ να κάνω κάτι. Από τη στιγμή που είναι απωθημένο έχει αποκτήσει μια αίσθηση «αρρώστιας». Και η αρρώστια δεν έχει καμία σχέση με την τέχνη. Άρα, τα αφήνω εκεί που είναι. Κάποια όνειρα μπορεί να υπάρχουν, αλλά όχι σε επίπεδο, πλέον, σχεδιασμού. Παλιότερα σχεδίαζα, τώρα δεν σχεδιάζω.

Γιατί;

Γιατί όσα σχεδίαζα, τα έκανα. Αφήνω λιγάκι αυτό το Homo Ludens (σ.σ.Ο Άνθρωπος – Παιχνίδι) να λειτουργεί πιο ελεύθερα.

Είναι απελευθερωτικό αυτό, ε;

Μερικές φορές, ναι. Μερικές φορές όμως, όταν χάνεις, γιατί στο παιχνίδι αυτό χάνεις κιόλας… – δεν είναι και τόσο ευχάριστο.

Πόσο διαρκούν οι ήττες σου;

Μέχρι τη στιγμή που ξεκινάει η νέα προσπάθεια.

Μπορεί και να τραβήξει δηλαδή…

Ναι. Αλλά το χρόνο τον καθορίζεις εσύ. Έχει άμεση σχέση με αυτό που λέγαμε πριν για τον ποιητή. Κάθε πρωί γράφεις, σβήνεις, γράφεις…

Υπάρχει κάποιο λάθος με δραματική επίδραση στη ζωή σου;

Ναι, αλλά δεν πρόκειται να σου τo πω.

Τα μεγάλα λάθη σε στοιχειώνουν ή πλέον ζεις με αυτά;

Δεν με στοιχειώνουν, αλλά τα υπενθυμίζω στον εαυτό μου. Και δεν τα υπενθυμίζω για να τα διορθώσω, δεν διορθώνονται άλλωστε. Τα υπενθυμίζω, όχι για να αποφύγω να κάνω κάποιο ίδιο. αλλά για να μην κάνω κάποιο όμοιο λάθος. Μεταξύ μας, βέβαια, δεν αποφεύγω ούτε τα όμοια λάθη. Σισύφεια η ζωή του ανθρώπου. Σπρώχνει αυτό τον τεράστιο βράχο στην κορυφή και πάντα στο τέλος του ξεφεύγει. Και άντε πάλι από την αρχή.

Δεν σου είναι και το πιο ευχάριστο να δίνεις συμβουλές. Αν σου ζητούσα να κάνεις μια εξαίρεση, ποια συμβουλή θα έδινες στους αναγνώστες;

Έχω απελευθερώσει τον εαυτό μου από αυτό, δεν μου αρέσει, αλλά δίνω πού και πού συμβουλές. Δίνω γιατί το απαιτεί η ηλικία μου. Και μου ζητούνται, πάλι λόγω ηλικίας. Και όταν σου ζητείται κάτι, δεν είναι δίκαιο να αρνείσαι. Αν δίνω μια συμβουλή, δεν είναι άλλη πέρα από τη διαρκή, καθημερινή προσπάθεια στο να συμμετέχεις. Η έννοια της συμμετοχής είναι το πιο σημαντικό πλέον στον άνθρωπο. Γιατί αυτή αρχίζει να χάνεται. Ο άνθρωπος που δεν συμμετέχει δεν μπορεί να ζει μέσα στον κοινωνικό χώρο. Ο άνθρωπος που δεν νιώθει κοινωνικό ον είναι ή Θεός ή ζώο. Θεός δεν μπορεί να είναι, άρα θα αφήσει τον εαυτό του να γίνει ζώο;

Ποια είναι η πιο σοφή συμβουλή που σου έχουν δώσει και ποιος σου την έδωσε;

Ο Δημήτρης Χορν. Μου είχε πει κάποτε «ποτέ να μην παίζεις έργα που είναι κατώτερά σου, μόνο και μόνο για να νιώθεις πως εσύ είσαι ανώτερος. Πάντα να παίζεις έργα που είναι ανώτερα από εσένα, έστω και αν έχεις την αίσθηση πως δεν θα μπορέσεις με τίποτε να τα ερμηνεύσεις. Μόνο και μόνο η προσπάθεια να τα ερμηνεύσεις, θα σε κάνει λίγο πιο ψηλό από αυτό που είσαι».