Ο θρασύτατος Ερντογάν και οι τουρκικές βλέψεις στην Συρία: Aπό το παρελθόν στο παρόν
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Γράφει ο Νικόλαος Νικολάου
Στην Ελλάδα συνηθίζεται και όχι άδικα να γίνεται λόγος για τις προκλήσεις και την «αρπακτική» διάθεση της Τουρκίας. Εκτός από εμάς, μια άλλη χώρα η οποία γειτονεύει με την Τουρκία και βρίσκεται στην γεωγραφική περιοχή της Μέσης Ανατολής έχει βιώσει με τον χειρότερο τρόπο αυτήν την διάθεση. Η χώρα εκείνη δεν είναι άλλη από την Συρία.
- Η προσάρτηση της επαρχίας Χατάϋ στην Τουρκία
Το τεταμένο κλίμα στις συρο-τουρκικές σχέσεις ξεκίνησε από τον Μεσοπόλεμο όταν ακόμα η Συρία δεν είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της. Το σαντζάκι της Αλεξανδρέττας όπως ονομαζόταν αλλιώς η επαρχία άνηκε στο συριακό έδαφος που βρισκόταν υπό γαλλική Εντολή.
Η Τουρκία είχε αντιδράσει στην γαλλική κατοχή. Επιθυμούσε το σαντζάκι να αποτελέσει τουρκικό έδαφος. Η αξίωση της Άγκυρας στηριζόταν στην μικρή πλειοψηφία κατοίκων τουρκικής καταγωγής σε σχέση με τους Άραβες που κατοικούσαν εκεί και οι οποίοι είχαν αναπτύξει έντονη δράση υπέρ της επιστροφής της επαρχίας στην Τουρκία. Επίσης, αποτελούσε σημαντικό εμπορικό κόμβο.
Το 1936 στην Συρία πραγματοποιήθηκαν εκλογές υπό την επίβλεψη των γαλλικών αρχών. Παράλληλα εκείνη την χρονιά θα υπογραφόταν η συμφωνία ανεξαρτησίας της Συρίας. Το εκλογικό αποτέλεσμα ήταν θετικό υπέρ της εθνικιστικής παράταξης. Η εξέλιξη αυτή φόβισε την Τουρκία και ο Κεμάλ κινήθηκε δυναμικά για να μην χειροτερέψει η κατάσταση. Έφερε το θέμα του Χατάϋ στην Κοινωνία των Εθνών και πέτυχε να λάβει άδεια διαμόρφωσης από κοινού με την Μ. Βρετανία, την Γαλλία, την Ολλανδία και το Βέλγιο του νομικού συστήματος της επαρχίας.
Ωστόσο, η τουρκική κυβέρνηση επρόκειτο να ευνοηθεί από τις συγκυρίες. Το 1938 στην Ευρώπη τα σύννεφα πολέμου μαζεύονταν. Ήδη ο Χίτλερ είχε δείξει τις επεκτατικές του διαθέσεις και οι κυβερνήσεις της Γαλλίας και της Μ. Βρετανίας προσπαθούσαν να κατευνάσουν τον Γερμανό ηγέτη. Ο τελευταίος στρεφόταν και προς την Εγγύς Ανατολή για να προσεταιριστεί τόσο την Τουρκία όσο και τον αραβικό κόσμο. Έτσι, θα υπονόμευε τόσο την βρετανική όσο και την γαλλική κυριαρχία.
Σε αυτό το περιβάλλον, η κυβέρνηση του Εντουάρντ Νταλαντιέ (σοσιαλιστικό κόμμα) αποφάσισε να παραδώσει το σαντζάκι στην Τουρκία ελπίζοντας ότι δεν θα συμμαχούσε με τον Χίτλερ. Με αυτόν τον τρόπο ξεκίνησαν οι διαδικασίες στην αρχή ανεξαρτητοποίησης της περιοχής και έπειτα προσάρτησης της στην Τουρκία.
Πράγματι, στις 2 Σεπτεμβρίου 1938 ανακηρύχθηκε η επαρχία ανεξάρτητη με τουρκική εποπτεία. Στις 29 Ιουνίου 1939 κατόπιν τουρκικών πιέσεων διεξήχθη δημοψήφισμα αμφιβόλου εγκυρότητας. Μάλιστα, για να εξασφαλιστεί η ομαλή διεξαγωγή του εστάλησαν και μερικές χιλιάδες Τούρκοι στρατιώτες. Το αποτέλεσμά του ήταν υπέρ της προσάρτησης στην τουρκική επικράτεια. Στις 7 Ιουλίου η Τουρκική Εθνοσυνέλευση ενέκρινε την προσάρτηση και στα τέλη του μήνα οι τελευταίοι Γάλλοι στρατιώτες εγκατέλειπαν την Αντάκυα και την Αλεξανδρέττα.
Στην Δαμασκό, η κυβέρνηση του Χασίμ αλ- Ατάσσι αντέδρασε. Διαδηλώσεις ξέσπασαν από Σύριους εθνικιστές όμως ήταν φρούδες. Το Παρίσι δεν άλλαξε στάση. Ο Ατάσσι από αντίδραση παραιτήθηκε. Το ότι δυο μήνες μετά η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία και την ακολούθησε η Σοβιετική Ένωση αποτέλεσε την «χαριστική βολή» για τα συριακά αιτήματα. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε αρχίσει και η Γαλλία έπρεπε να προστατευθεί. Δεν προώθησε την συριακή ανεξαρτησία και ο Γάλλος επίτροπος Γκαμπριέλ Πουό που εστάλη τον Οκτώβριο του 1939 στην Συρία ανέστειλε το συνταγματικό καθεστώς τοποθετώντας στις «καλένδες» τον συριακό εθνικισμό.
- Ο συριακός εμφύλιος και οι τουρκικές βλέψεις
Η κατηγορία που θέλει την Τουρκία να τρέφεται από μεγαλοϊδεατισμό και να εκμεταλλεύεται κρίσεις για να τον προωθήσει φαίνεται να επαληθεύεται περίτρανα στην δίνη της συριακής κρίσης (2011-).
Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πόλεμου οι σχέσεις των δυο κρατών δεν βελτιώθηκαν ιδιαίτερα. Ζητήματα με τα ύδατα των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη, εδαφικές διεκδικήσεις των τουρκικών κυβερνήσεων στην βόρεια Συρία, κατά διαστήματα κρίσεις που έφτασαν στο χείλος έναρξης συρο-τουρκικού πολέμου και η παρουσία τους σε διαφορετικά «στρατόπεδα» δεν επέτρεψαν την καλυτέρευση των σχέσεων τους. Μεταψυχροπολεμικά ξέσπασε και άλλη κρίση το 1998 με τη παρουσία του Αμπντουλλάχ Οτσαλάν στην Δαμασκό. Πιέσεις από την κυβέρνηση του Μεσούτ Γιλμάζ ανάγκασαν την συριακή κυβέρνηση να διώξει τον Κούρδο ηγέτη.
Με την άνοδο του Μπασάρ αλ- Άσσαντ στην εξουσία το 2000 η κατάσταση θα άλλαζε. Έγιναν ενέργειες για εκτόνωση της διμερούς κρίσης και μέχρι το 2010 υπήρξαν επισκέψεις σε διμερές επίπεδο εντός εγκάρδιου κλίματος. Όλα μεταβλήθηκαν με την Αραβική Άνοιξη. Η Τουρκία βρίσκοντας ευκαιρία να επεκτείνει την επιρροή της σε χώρες που οι κυβερνήσεις τους είτε είχαν πέσει ή κλυδωνίζονταν άρχισε να αναθεωρεί την μέχρι τότε στάση της.
Μια από τις κυβερνήσεις που βίωσαν και βιώνουν αυτήν την αναθεώρηση είναι και η συριακή. Η αφορμή που έψαχνε ο Ταγίπ Ερτογάν για να αμφισβητήσει τον Άσσαντ ήταν η επιχείρηση του συριακού στρατού τον Ιούνιο του 2011 στην τούρκο-συριακή μεθόριο στην περιοχή Τζισρ ας- Σουγκούρ κατά των αντικαθεστωτικών. Ως απόρροια, πολλοί άμαχοι κατέφυγαν σε τουρκικό έδαφος. Ο Ερτογάν αντιδρά κατηγορώντας τον Άσσαντ. Ταυτόχρονα αρχίζει και υποστηρίζει τους αντικαθεστωτικούς. Η ενίσχυση τους φθάνει στο αποκορύφωμά της από το καλοκαίρι του 2012 και έπειτα. Πλέον, ο επονομαζόμενος Συριακός Ελεύθερος Στρατός (F.S.A.) είναι «παρακλάδι» του τουρκικού όπως και ένοπλες ομάδες Τουρκμένων και Ουϊγούρων.
Οι τελευταίες δημιουργηθήκαν με την πρόφαση καταπολέμησης της τρομοκρατίας (Αλ- Νούσρα και ISIS) και των Κούρδων. Φυσικά, δεν διστάζουν να στραφούν και εναντίον του συριακού στρατού. Το αποκορύφωμα της τουρκικής παρεμβατικότητας εκδηλώθηκε με την πραγματοποίηση της επιχείρησης «Ασπίδα του Ευφράτη». Το γεγονός που οδήγησε σε αυτήν την απόφαση ήταν η αναβάθμιση και η υψηλή δημοτικότητα των Κούρδων στην Συρία. Ο φόβος της Άγκυρας για την δημιουργία ενός κουρδικού κρατιδίου στα νώτα της που θα μπορούσε να συνεργαστεί με το PKK ή ακόμα και να υποστηρίζεται από την Δαμασκό έφεραν τον τουρκικό στρατό εντός συριακού εδάφους. Οι πόλεις που καταλήφθηκαν ήταν η Αλ- Μπάμπ, η Αζάζ, η Νταμπίκ και η Γιαράμπολους. Βρίσκονται στην βόρεια Συρία. Στα τέλη Μαρτίου 2017 η Άγκυρα ανακοίνωσε την επιτυχή λήξη της επιχείρησης.
Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία τουρκικών θυλάκων εντός συριακής επικράτειας. Ούτε οι Κούρδοι υπέστησαν μεγάλη φθορά ούτε και οι τζιχαντιστές καταπολεμήθηκαν. Η επιθυμία της Άγκυρας ήταν η παρουσία της στην Συρία σε εδάφη που τα εποφθαλμιούσε πολύ καιρό. Μάλιστα, οι τουρκικοί θύλακες αρχίζουν και οργανώνονται στα πρότυπα του τουρκικού κράτους. Μια τέτοια εξέλιξη δημιουργεί ευνοϊκές προϋποθέσεις για μελλοντική προσάρτηση.
Τον Ιανουάριο του 2018 η Τουρκία έμελλε να πραγματοποιήσει και άλλη στρατιωτική επιχείρηση. Αιτίες για την νέα αυτή απόφαση ήταν η διαφαινόμενη νίκη του συριακού στρατού κατά των αντικαθεστωτικών και του ISIS και η ισχύς των Κούρδων που πλέον υποστηρίζονται και από το εξωτερικό πέραν της δυναμικής παρουσίας που έχουν. Η επιχείρηση με την κωδική ονομασία «Κλάδος Ελαίας» ξεκίνησε στις αρχές του νέου έτους και στράφηκε κατά των Κούρδων στην Άφριν και στην Μαντζίμπ. Αν και βρίσκεται εν εξελίξει, μέχρι στιγμής η πρόοδος είναι πενιχρή παρά την τουρκική υπεροπλία.
- Αντί επιλόγου
Είναι εμφανές ότι μπορούν αν εξαχθούν αξιόλογα συμπεράσματα από την στάση της Τουρκίας απέναντι στην Συρία. Αρχικά, η Τουρκία ουδέποτε εγκατέλειψε τον μεγαλοϊδεατισμό της και τις επεκτατικές της βλέψεις. Μπορεί να έπαυε προσωρινά αν δεν το επέτρεπαν οι συνθήκες αλλά με την πρώτη ευκαιρία έσπευδε να επωφεληθεί. Ακόμα και ο Κεμάλ δεν τήρησε την φράση «ειρήνη στην Τουρκία, ειρήνη στον κόσμο» που υποστήριζε. Πλέον, ο Ερτογάν με τον νέο-οθωμανισμό που προωθεί επιβεβαιώνει τον τουρκικό μεγαλοϊδεατισμό.
Επιπλέον, είναι φανερό ότι η Τουρκία δεν διστάζει να εκμεταλλευτεί την αναταραχή που επικρατεί προκειμένου να αποσπάσει οφέλη. Η αποσταθεροποίηση της Συρίας είναι ατράνταχτο παράδειγμα. Ο τρόπος με τον οποίο κινείται και σχεδιάζει την προσάρτηση εδαφών είναι αξιομνημόνευτος. Η δημιουργία θυλάκων και η «τουρκοποίησή» τους έχουν ως στόχο την μελλοντική τους προσάρτηση με την χρήση ενόπλων δυνάμεων.
Ένα μεγάλο στοίχημα που έχει να κερδίσει η κυβέρνηση Άσσαντ είναι και η εκδίωξη των Τούρκων από το συριακό έδαφος. Επρόκειτο για μια πρόκληση. Θα κινηθεί όταν μπορέσει ο συριακός στρατός ενάντια στον τουρκικό ρισκάροντας έναν διμερή πόλεμο; Θα επιτρέψει ο Άσσαντ κάποιου είδους τουρκική παρουσία; Αυτά και άλλα σενάρια προμηνύουν ένα ζοφερό μέλλον για την Συρία αφού η Τουρκία επιδιώκει να αποτελέσει μέρος της επίλυσης.
Τέλος, η ελληνική και ελληνοκυπριακή ηγεσία μπορούν να διδαχτούν από το παράδειγμα της Συρίας. Η τελευταία είναι θύμα του τουρκικού επεκτατισμού. Είναι δυνατόν να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι η τουρκική κυβέρνηση θα εφαρμόσει πιο έντονα πολιτικές αμφισβήτησης της Ελλάδας και της Κύπρου. Ίσως το πιο ανησυχητικό είναι ότι και τότε με την επαρχία Χατάϋ αλλά και τώρα στην Συρία έχει είτε την υποστήριξη των ισχυρών κρατών είτε την ανοχή τους.
- Ενδεικτικές πηγές
Κούτσης Αλέξανδρος Σ., Μέση Ανατολή: διεθνείς σχέσεις και πολιτική ανάπτυξη, Τόμος Α’, Αθήνα, Παπαζήσης, 1992.
Umut Uzer, Identity and Turkish foreign policy: the kemalist influence in Cyprus and the Caucasus, London- New York, I.B. Tauris, 2011.
Amit Bein, Kemalist Turkey and the Middle East: international relations in the Interwar period, Cambridge, Cambridge University Press, 2017.
Sina Aksin, Turkey: from empire to revolutionary republic– the emergence of the Turkish nation from 1789 to the present, New York, New York University Press, 2007.
- Απόφοιτος του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Φοιτητής του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών ” Διεθνείς και Ευρωπαικές Σπουδές”.