Ερωτας και Εξουσία, ο Ανδρέας και η Μαργαρίτα: Μία “ζωντανη” μαρτυρία
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Σε μια σελίδα της μικρής ατζέντας που κρατούσα στα χρόνια μου του ΟΗΕ, τον Ιούλιο 1985, βρήκα την σημείωση: « Στην πτήση Αθήνα-Ναιρόμπι συνταξιδεύω με την ελληνική αντιπροσωπεία για την Διάσκεψη Ισότητας Γυναικών με επικεφαλής την Μαργαρίτα Παπανδρέου. Μου ζήτησε να καθίσω δίπλα της για να μάθει περισσότερα για την Διάσκεψη και να με συμβουλευτεί για τις ομιλίες που είχε ετοιμάσει, για τις διαδικασίες, για τα παρασκήνια.»
Δουλέψαμε σε όλη τη διάρκεια της πτήσης και συμφώνησα να επικοινωνούμε στη διάρκεια της Διάσκεψης, που ήταν η δυσκολότερη, πολιτικά, από όσες που οργάνωνα εκείνη την εποχή. Η Μαργαρίτα πρωταγωνίστησε και ίσως να έσωσε την Διάσκεψη με τις επεμβάσεις της και το κύρος που είχε κερδίσει. Ως Έλληνας ήμουν υπερήφανος για τις ομιλίες και την δράση της, όπως και αργότερα στην Νέα Υόρκη, με τις δύο παρουσίες της στις Ημέρες Αλληλεγγύης με τις Γυναίκες της Νοτίου Αφρικής, όταν διηύθυνα το Κέντρο εναντίον του Απαρτχάιντ.
Με την οικογένεια Παπανδρέου γνωρίστηκα τον Αύγουστο 1960 στο Υπερωκεάνειο Βασίλισσα Φρειδερίκη όταν κατευθυνόμουν με υποτροφία Φουλμπράιτ για μεταπτυχιακές σπουδές στην Βοστώνη και εκείνοι επέστρεφαν από διακοπές στην Ελλάδα.
Αλλά βρήκα και μια άλλη σημείωση στην ατζέντα μου αυτήν την φορά στις 31 Αυγούστου 1988: «Lunch με την Μαργαρίτα, Θλιβερό. ‘Δεν είμαι εκεί να τον βοηθήσω’. Την πήραν τα κλάματα». Εκείνη, στην Αθήνα, ο Ανδρέας της, στο Λονδίνο για εγχείρηση καρδιάς.
Ο Ανδρέας και η Μαργαρίτα… Ένας μεγάλος άνδρας και μια δυνατή, λαμπερή γυναίκα. Ένα από τα πιο επίλεκτα, προικισμένα ανδρόγυνα στη ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας.
Ο « Έρωτας και η Εξουσία» είναι η κατάθεση της Γυναίκας.
Η ειλικρινής και οξυδερκής μαρτυρία του νεαρού εργαζόμενου κοριτσιού από προάστειο του Σικάγου, εμποτισμένου από τις οικογενειακές- πολύ προοδευτικές για τα αμερικανικά δεδομένα- ιδέες και επιδιώξεις που ερωτεύθηκε ένα γοητευτικό Έλληνα καθηγητή πανεπιστημίου, που τον παντρεύτηκε και του χάρισε και μεγάλωσε τέσσερα παιδιά, διακεκριμένα για το ήθος τους , που προσπάθησε να υλοποιήσει τα όνειρά της στην νέα πατρίδα που την αγάπησε, όπως και τον άνδρα της, με πάθος.
Διαβάζω στο βιβλίο της: « Ήθελα η Ελλάδα να είναι η ηθική φωνή του κόσμου, πρωταθλήτρια στον αγώνα για την ειρήνη και κέντρο διανόησης και πολιτισμού.» Και προσθέτει και το πρακτικό της όνειρο: « να είναι το Κέντρο Υγείας του Κόσμου». Ο ιδεαλισμός, ο ακτιβισμός και ο ρεαλισμός σε απόλυτη ισορροπία!
Ασυμβίβαστο το κίνητρο που με τον χρόνο και τις συνθήκες γινόταν ισχυρότερο. Η ζωή της πρέπει να έχει νόημα!. Να κάνει τον κόσμο καλύτερο, περισσότερο δίκαιο, ειρηνικό, με λιγότερη ανισότητα, με περισσότερες ευκαιρίες για όλους. Η σοσιαλδημοκρατία είναι ο πολιτικός της χώρος.
Στην Ελλάδα βρίσκεται στο οικογενειακό περιβάλλον κορυφαίου Έλληνα πολιτικού, του δημοφιλούς Γέρου της Δημοκρατίας, σοσιαλδημοκρατικού ηγέτη, και δίπλα στον άνδρα της ενός ανερχόμενου χαρισματικού οικονομολόγου που ελκύεται στην πολιτική. Προσαρμόζεται στην ελληνική πολιτική δίνη, αντιμετωπίζει με δυναμισμό την εισβολή της δικτατορίας στη ζωή στην οικογένειά της και τη νέα της πατρίδα, δοκιμάζεται, ταλαιπωρείται, όσο καμιά άλλη γυναίκα Έλληνα πρωθυπουργού, μετέχει στην αντιχουντική αντίσταση στην εξορία, και επιστρέφοντας στην Ελλάδα αφιερώνει την ενεργητικότητά της και τα οργανωτικά της προσόντα, παράλληλα με την πολιτική ανέλιξη του άνδρα της, σε κοινωνικό έργο που αποτελεί και μεγάλο της επίτευγμα. Την αλλαγή της θέσης της Ελληνίδας γυναίκας, την αμφισβήτηση του πατριαρχικού συστήματος, τις ίσες ευκαιρίες για άνδρες και γυναίκες.
Το 1975 η Μαργαρίτα και έξη άλλες γυναίκες ιδρύουν την Ένωση Γυναικών Ελλάδας (ΕΓΕ) που σε μερικά χρόνια αριθμεί 40 χιλιάδες μέλη και που παρά τις μεγάλες και πολυσχιδείς αντιδράσεις παρέμεινε ανεξάρτητη από το κόμμα που ίδρυσε ο άνδρας της και στο οποίο και εκείνη ανήκε. Έβαλε στο κέντρο των κοινωνικών αλλαγών ένα ζήτημα που και στην προέλευση της μόχλευσης και στην αντιμετώπιση είχε ένα σχετικά περιθωριακό χαρακτήρα. Επιπλέον πολιτικά κινητοποίησε τον γυναικείο πληθυσμό της χώρας που παραδοσιακά ήταν περισσότερο συντηρητικός από τον ανδρικό.
Ανιχνεύοντας τα όρια του χώρου προσωπικής δράσης της «Πρώτης Κυρίας», δηλαδή της συζύγου πρωθυπουργού, και έχοντας σαν πρότυπο την Ελεάνορ Ρούζβελτ, η Μαργαρίτα διευρύνει τις δραστηριότητες της και στην εσωτερική πολιτική σκηνή και στην διεθνή κονίστρα.
Ενώ δεν είναι πρωτοπόρος στο ελληνικό φεμινιστικό κίνημα, στο οποίο είχαν πολλές άλλες Ελληνίδες πρωτοστατήσει, η Μαργαρίτα και με την προσωπική της επιρροή και με την πίεση της ΕΓΕ επέτυχαν στην δεκαετία του 1980 να αναμορφωθεί το Οικογενειακό Δίκαιο και να προωθήσουν την ισότητα των φύλων.
Στο βιβλίο της διηγείται τις προσπάθειές αποποινικοποίησης της έκτρωσης και με χιούμορ παραθέτει στιχομυθίες με τον Πρόεδρο Χρήστο Σαρτζετάκη, τον Αρχιεπίσκοπο Σεραφείμ και τον Υπουργό Γιώργο Γεννηματά. Οι παρατηρήσεις της εύστοχες και ενώ έχουν βάθος είναι ανάλαφρα διατυπωμένες, κάτι που χαρακτηρίζει τις περισσότερες σελίδες όλου του βιβλίου.
Νομίζω ότι δεν έχει εκτιμηθεί από πολλές συμπατριώτισσές μας πόσο μεγάλο είναι το χρέος τους στην Μαργαρίτα για αυτά που κέρδισαν πριν 30 χρόνια. Και όχι μόνο η κατάργηση της προίκας, η ισότητα στον γάμο, ο πολιτικός γάμος, η διατήρηση του πατρικού επιθέτου ή η ταχύτερη έκδοση συναινετικού διαζυγίου αλλά και η σύνταξη της αγρότισσας , οι γυναικείοι συνεταιρισμοί και η αυξανόμενη συμμετοχή των γυναικών στην δημόσια ζωή. Και ίσως να μη ξέρουν ή να έχουν ξεχάσει τις σκληρές και χυδαίες επιθέσεις που δεχόταν από πολλές πλευρές για τις δραστηριότητες της στα θέματα δικαιοσύνης, ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ισότητας του άνδρα και της γυναίκας.
Στην διεθνή κονίστρα: διεθνείς κρίσεις, η Πρωτοβουλία των 6 ( Παπανδρέου, Ραουλ Αλφονσίν, Ίντιρα Γκάντι, Μιγκέλ ντε λα Μαντρίντ, Τζούλιους Νυερέρε, και Ούλουφ Πάλμε), επαφές με ξένους αρχηγούς κρατών σε επίσημες επισκέψεις, συνεργασίες με διεθνείς μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, προσέφεραν την ευκαιρία για την ενθουσιώδη απασχόληση της Μαργαρίτας με θέματα ειρήνης, αφοπλισμού και ειρηνικής διευθέτησης διαφορών.
Στις αρχές του 1986 προτείνει σε ομιλία της στην Γενεύη ένα μαζικό κίνημα με σκοπό όχι άλλο πόλεμο, την σταδιακή εξάλειψη των πυρηνικών αποθεμάτων και την απαγόρευση όπλων στο διάστημα. Οι επαφές, διεθνείς συνεργασίες, ομιλίες και συνέδρια πυκνώνουν, και ένα παγκόσμιο Δίκτυο για την ειρήνη με συμμετοχή κυρίως γυναικών κορυφώνεται με συνέδριο στην Αθήνα, και ανταλλαγές απόψεων και προτάσεων μεταξύ οργανώσεων γυναικών από τις χώρες του ΝΑΤΟ με εκείνες του Συμφώνου Βαρσοβίας.
Συγχρόνως μετέχει σε πορείες στην Κύπρο για τους αγνοουμένους, σε εκδηλώσεις για τους Παλαιστίνιους και για τα θύματα του απαρτχάιντ στη Νότιο Αφρική. Για το τελευταίο ζήτημα, ομολογώ ότι ενέπλεξα και μια άλλη μεγάλη Ελληνίδα, την Μελίνα Μερκούρη, στην οργάνωσή στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 1988 Συμποσίου Πολιτιστικού Μετώπου εναντίον του Απαρτχάιντ με την συμμετοχή γνωστών καλλιτεχνών από διάφορες χώρες.
Η Μαργαρίτα , και χωρίς τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα, κατόρθωνε να κινητοποιεί την Κοινωνία των πολιτών και να φτάνει και στους προθαλάμους των ισχυρών που έπαιρναν τις αποφάσεις. Από τον Γκορμπατσόφ, του οποίου οι πρωτοβουλίες εγκαρδίωναν τους ακτιβιστές για την ειρήνη, έως τον ηγέτη της Συρίας. Δεν παρασύρεται όμως σε μεγάλες προσδοκίες. Όταν επισκέπτεται τον Πρόεδρο της Συρίας Χαφέντ Ασσάντ για να τον παρακινήσει να επέμβει για την απελευθέρωση ομήρων στον Λίβανο αναφέρει « Δεν είχα την ψευδαίσθηση ότι η συνάντησή μου με τον Ασάντ θα οδηγούσε στην απελευθέρωση των ομήρων. Ήθελα να τραβήξω τα φώτα της δημοσιότητος στο θέμα». Παραδέχεται με ρεαλισμό ότι ο αγώνας ενέχει σημαντική δόση ουτοπίας. « Το Ειρηνευτικό Κίνημα πρέπει να λειτουργήσει σε μεγάλο βαθμό με την πίστη. Την πίστη ότι κάτι καλό θα έβγαινε. Αν δεν δρούσαμε τίποτα δεν θα άλλαζε» .
Όμως η δραστηριότητα της δεν είναι άμοιρη του τιμήματος που υφίσταται στην οικογενειακή της ζωή και συγχρόνως αποτελεί διέξοδο στα συναισθηματικά της αδιέξοδα, αμφιθυμίες και απογοητεύσεις από την εξωσυζυγική ζωή του άνδρα της. . Γράφει: « Όταν δεν με στοίχειωναν τα μαύρα σύννεφα που σχηματιζόταν πάνω από την προσωπική μου ζωή ασχολούμουν με την δουλειά μου για το γυναικείο και το ειρηνευτικό κίνημα».
Το οδυνηρό τέλος μιας σχέσης 40 χρόνων παίρνει μια τρομερή δημοσιότητα με ποικίλες άσχημες και κακοήθεις σχολιασμούς. Καταφύγια ή οάσεις της Μαργαρίτας οι φίλες και φίλοι, ανάμεσά τους η Μελίνα και ο Ζυλ Ντασσέν, οπού περνά και ένα Πάσχα μαζί τους , η Καλλιόπη στην Αίγινα, η Αλέκα στο Λονδίνο, Ο Πιέρ, η Άννα και η αδελφή της Έβελυν στην Αμερική, , και βέβαια τα παιδιά της, ιδιαίτερα η Σοφία που συγκλονίζεται από τον χωρισμό. Καταφύγια και οάσεις και οι κατάμεστες αίθουσες των συνεδρίων, η οργάνωση μηχανισμών πιέσεων των ισχυρών, η ζεστασιά της επιτυχίας.
Φαύλος κύκλος; Η εξουσία υπονόμευε τον έρωτα; Η ισότιμη γυναίκα, μοιραία έφτασε να ανταγωνίζεται τον άνδρα; Αναπόφευκτες οι κρίσεις σε μακροχρόνιους γάμους δυνατών, δημιουργικών προσωπικοτήτων;
Ίσως όλα αυτά.
Το βιβλίο τελειώνει με το νεύμα του Ανδρέα προς την «αεροσυνοδό», όπως την αποκαλεί, στο αεροδρόμιο του Ελληνικού στην επιστροφή από το Λονδίνο.
Η Μαργαρίτα όμως συνεχίζει Παραμένει δημιουργική. Ενισχύει πολλές από τις δραστηριότητές της αλλά κυρίως ερευνά τρόπους προώθησης νέων πρωτοβουλιών , νέων ιδεών. Για την παραγωγή στην χώρα μας, για ανάπτυξη του Made in Greece, για νέες πλευρές τουρισμού σε σχέση με ιατρική περίθαλψη ηλικιωμένων, για microfinance,για εκμετάλλευση πηγών ενέργειας, ανάμεσα στα άλλα.
Παραμένει διακριτικά και με αξιοπρέπεια πηγή έμπνευσης και ζωηρή υπόμνηση ότι η εποχή μας σήμερα πάσχει από την άμπωτη των ιδανικών της σοσιαλδημοκρατίας, τα οποία αγωνίστηκε να υλοποιήσει σε ορισμένους τομείς, και από σχεδόν μια ολική έκλειψη ηγετών και κινημάτων!
Τι κρίμα που δεν είναι 30 χρόνια νεότερη τώρα που η διεθνής κοινότητα αναζητά γυναίκα υποψήφια για τη εκλογή, σε μερικούς μήνες, νέου Γενικού Γραμματέα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.
Σωτήρης Μουσούρης, 5 Νοεμβρίου 2015