Μαζικός φόβος και ανασφάλεια – Έρευνα για τη συμπεριφορά κυβέρνησης και κομμάτων
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ
Σε περιόδους κρίσης, επιστρατεύονται ως πολιτικά εργαλεία ο φόβος, τα διλήμματα και γενικά οι ρητορικές της επιβολής. Είναι αυτές οι πρακτικές αποτέλεσμα πολιτικής αδυναμίας ή μια προσφιλή πρακτική επιβολής πολιτικών;
Τον περασμένο Μάρτιο, η Κύπρος βρέθηκε ενώπιον νέων δεδομένων μετά τον οδοστρωτήρα που πέρασε πάνω από την οικονομία της χώρας, ως αποτέλεσμα των αποφάσεων του Eurogroup( κούρεμα καταθέσεων, κλείσιμο μιας τράπεζας, περιορισμοί στις συναλλαγές).
Μια σημαντική και άκρως ενδιαφέρουσα έρευνα έκανε η Ομάδα Έρευνας σε Ρητορική Επικοινωνία και Πειθώ του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιά. Η ερευνητική ομάδα αποτελούμενη από τους Κωνσταντίνο Αγγέλου, Νίκο Κουτσιμπογιώργο και Βαρβάρα Κωνσταντίνου υπό την επιστημονική καθοδήγηση του Αθανάσιου Ν. Σαμαρά και της Μυρσίνης Δογάνη εξέτασε τη λειτουργία του φοβικού επιχειρήματος, την κρατική αυτοεικόνα και τη διαμόρφωση πολιτικής, βάσει ποιοτικής ανάλυσης των διαγγελμάτων του Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, και των πρακτικών της Κυπριακής Βουλής, αναφορικά με το μνημόνιο.
Το βασικό συμπέρασμα της έρευνας είναι πως όταν οι πολιτικές επιλογές είναι συγκεκριμένες και περιορισμένες, ο πολιτικός λόγος προσπαθεί να πείσει δια του πάθους και ήθους, αντί των λογικών επιχειρημάτων. Ο διάχυτος και μαζικός φόβος, η γενικευμένη ανασφάλεια, όπως αυτά υπαγορεύονται από τον πολιτικό λόγο για την ενδεχόμενη απειλή προς τον δεκτή του μηνύματος, αποτελούν μια μορφή άσκησης εξουσίας, που στηρίζεται στην διαχείριση των ενστίκτων. Στην περίπτωση της Κύπρου το διακύβευμα παρουσιάζεται ως το υψηλότερο δυνατό, επειδή αφορά τη θεσμική συνέχεια και την οικονομική ανεξαρτησία της χώρας. Στα δύο πρώτα διαγγέλματα και στα κοινοβουλευτικά πρακτικά παρατηρείται αυξημένη χρήση επίκλησης φόβου, καθώς βρίσκονται σε εξέλιξη οι διαπραγματεύσεις και η διαδικασία διαμόρφωσης των μνημονιακών όρων, επομένως διακυβεύεται το κοινωνικο-πολιτικό μέλλον της χώρας. Αντίθετα, στο τρίτο διάγγελμα παρατηρείται μειωμένη στρατηγική κινητοποιήση φόβου, καθώς έχει ολοκληρωθεί ο κύκλος διαπραγματεύσεων.
ΔΙΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗ
Στο πρώτο διάγγελμά του( 17 Μαρτίου) αναφορικά με το μνημόνιο, ο Πρόεδρος Αναστασιάδης ξεκινά με το συγκεκριμένο πλαίσιο. Η λέξη-κλεδί είναι το ρήμα «οδηγήθηκε» που δείχνει πως κάποιος έφερε τη χώρα σε αυτή τη δύσκολη θέση. Παρουσιάζεται, δηλαδή, η χώρα ως το αθώο θύμα, επομένως και κάθε πολίτης ξεχωριστά αποτελεί αθώο θύμα. Έχει παρατηρηθεί πως σε προεδρικές ομιλίες τα προβλήματα φέρονται να δημιουργούνται από εξωτερικούς παράγοντες, ώστε το κοινό να μη νιώσει υπαίτιο, αλλά να εσωτερικεύσει τον ρόλο του αθώου θύματος.
Σε συνδυασμό με το πρόσωπο α’ ενικού των ρημάτων, χτίζει για τον εαυτό του την εικόνα του «καλού» που προσπαθεί να σώσει την κοινωνία και τα μέλη της από την απειλή, που είναι η οικονομική κρίση.
Στο διάγγελμα του Προέδρου Αναστασιάδη στις 25 Μαρτίου 2013 παρατηρείται στρατηγική κινητοποίηση του φόβου, δηλαδή ενός φόβου που σκοπό έχει να κινητοποιήσει το κοινό σε συγκεκριμένες αλλαγές συμπεριφοράς. Το φοβικό επιχείρημα χτίζεται ξεκινώντας με σύνδεση του γεγονότος με τους δέκτες. Αυτό γίνεται με δύο τρόπους: 1ον με τη χρήση του πρώτου πληθυντικού προσώπου, το οποίο δημιουργεί την αίσθηση της συνταύτισης και δίνει ένα χαρακτήρα κοινής μοίρας στο γεγονός. Ο δεύτερος τρόπος είναι με τη ταύτιση της διάσωσης του τραπεζικού συστήματος με τη διάσωση της οικονομίας και της κοινωνίας από μια επερχόμενη καταστροφή. Με αυτή τη γενίκευση (τράπεζες-οικονομία-κοινωνία-πατρίδα) δημιουργείται η σύνδεση μεταξύ μιας έννοιας ουδέτερα φορτισμένης (τράπεζες) με μία άλλη βαθύτατα συναισθηματικά φορτισμένη ( πατρίδα), που ορίζεται και ως στοιχείο ταυτότητας («η μετάβασή μας στις Βρυξέλλες […] είχε μία και μόνο επιδίωξη: να επιτύχουμε τη σωτηρία της πατρίδος μας μέσα από τη σταθεροποίηση και τον εξορθολογισμό του τραπεζικού μας συστήματος…», « … αποτρέπονται οι συνέπειες στην οικονομία και την κοινωνία.» ).
Στη συνέχεια επιχειρείται να καταδειχθεί μια ασυμφωνία αποτελεσμάτων με το δέκτη: Αυτό γίνεται μέσω της χρήσης αρνητικά φορτισμένων όρων για τη μη επίτευξη συμφωνίας, ενώ αντίθετα για να χαρακτηριστούν τα αποτελέσματα της συμφωνίας χρησιμοποιούνται θετικά φορτισμένοι όροι.
Αρνητικά: «η Κύπρος βρέθηκε μία ανάσα από την οικονομική κατάρρευση…»
Θετικά: «Το τραπεζικό σύστημα θα σταθεροποιηθεί.», « …σωτηρία…» , «…εξορθολογισμός…»
Το φοβικό επιχείρημα είναι πλήρως κινητοποιημένο και με την έκφραση της αδυναμία διαχείρισης της κατάστασης από μεριάς του δέκτη. Αυτό γίνεται μέσω της δημιουργίας ενός απροσδιόριστου κινδύνου ή απειλής, η οποία μεγιστοποιεί το φόβο («…πετύχαμε την αποτροπή της χρεωκοπίας και ότι αυτό συνεπαγόταν…»).
Στο διάγγελμα του Προέδρου Αναστασιάδη, στις 19 Απριλίου 2013
Έκλεισε μια μακρά περίοδος αστάθειας, αβεβαιότητας αλλα και καταστροφικής αδράνειας…
[…] το όραμα, η τόλμη και η αποφασιστηκότητα…
[…] δε θα δειλιάσουμε μπροστά στις προκλήσεις και πως δε θα αρνηθούμε το ρόλο ή τις ευθύνες μας ως Πολιτεία.
Αν δεν πειθαρχήσουμε σε ένα συγκροτημένο πρόγραμμα, μακριά απο λαϊκισμούς και ανέφικτες προτάσεις, θα βρεθούμε αντιμέτωποι με πιο επώδυνες συνέπειες.
«Αποκλιμάκωση φοβικών επιχειρημάτων»
ΣΤΟ προεδρικό διάγγελμα της 19ης Απριλίου, το πλαίσιο της κρίσης όπως έχει δομηθεί στα προηγούμενα διαγγέλματα, μέσα από την αβεβαιότητα, την αμφιβολία, την αστάθεια , το φόβο και την απειλή είναι πλέον διαχωρίσιμο, κάτι που επιβεβαιώνεται και από τη μη ύπαρξη στρατηγικής κινητοποίησης του φόβου και την πρόσδεσης του ομιλητή στην ίδια τη δυναμική των γεγονότων. Η αποκλιμάκωση της χρήσης φοβικών επιχειρημάτων επιχειρεί να μειώσει τα επίπεδα αρνητισμού, να καλλιεργήσει την ελπίδα και να υποδείξει πως το βάρος του συγκεκριμένου πολιτικού διακυβευμένος έχει πλέον μετατοπισθεί. Ο λόγος αποκτά με όλα τα παραπάνω μια επιβλητική και μεταφορική χροιά, που έχει σαν στόχο την επανατοποθέτηση αρχών και αξιών, το τέλος της αβεβαιότητας, την ενίσχυση της αποφασιστικότητας και κατ´ επέκταση της ίδια της εικόνας του Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας και του κύρους του. Άλλωστε, η πρακτική της στρατηγική κινητοποίηση του φόβου επιτυγχάνει τον στόχο της, δηλαδή την αλλαγή των στάσεων και των συμπεριφορών, στο στάδιο που ο φόβος αρχίζει να αποκλιμακώνεται.
Η απειλή του μνημονίου και οι εναλλακτικές λύσεις – Η συζήτηση στην έκτακτη σύνοδο της Βουλής
Η έκτακτη συνεδρίαση της Βουλής( 19 Μαρτίου) για την ψήφιση του μνημονίου γίνεται δύο μέρες μετά το πρώτο διάγγελμα Αναστασιάδη και παρατηρείται αλλαγή στη νοηματοδότηση απειλής και αποτελεσματικής λύσης. Πλέον, ως απειλή παρουσιάζεται το πακέτο του μνημονίου, ενώ ως αποτελεσματική λύση παρουσιάζεται η προσπάθεια εύρεσης εναλλακτικών επιλογών για αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης. Η προβολή αποτελεσματικών λύσεων και προτεινόμενων καθησυχαστικών προτάσεων αποφυγής του φόβου είναι βασικό στοιχείο της στρατηγικής κινητοποίησης του φόβου, γιατί σε αυτές τις προτάσεις αντανακλώνται οι στρατηγικοί στόχοι που θέλει να επιτύχει ο δημιουργός του φοβικού μηνύματος.
Ο ΔΗ.ΣΥ. δια στόματος Νεοφύτου εκφέρει ένα δομημένο φοβικό επιχείρημα, βάσει της Θεωρίας Αξιολόγησης Φόβου. Η σύνδεση κράτους-απειλής γίνεται με τη χρήση υποκειμενοποίησης, παρουσιάζοντας σε κίνδυνο τα αγαπημένα πρόσωπα: «…την ώρα που κρίνεται το μέλλον των παιδιών μας και οι κόποι και οι μόχθοι των πατεράδων και των παππούδων μας…»
Συνεχίζοντας, αντιπαραβάλεται η απειλή της χρεωκοπίας με τα βασικά στοιχεία σύστασης, άρα και βασικές επιδιώξεις ενός ανεξάρτητου κράτους: «…ποτέ μέχρι σήμερα αυτές οι συνθήκες δεν έθεταν ταυτόχρονα σε κίνδυνο τόσο την εθνική κυριαρχία, την εθνική ασφάλεια, όσο και την οικονομία του τόπου μας».
Τέλος, το φοβικό επιχείρημα κλείνει με γενικολογίες για τη δυνατότητα αντιμετώπισης της κρίσης: «…να εμφανιστούμε ενώπιον των εταίρων μας ενωμένοι, με μια φωνή, και με μια ρεαλιστική πρόταση που θα είναι εξίσου αποτελεσματική αλλά σαφώς λιγότερο επώδυνη και επικίνδυνη, μπορούμε να ελπίζουμε σε μια απόφαση που θα διασφαλίζει πραγματικά την αποφυγή νέων οικονομικών περιπετειών».
Ο Νεοφύτου για να περιγράψει τις συνθήκες αντιμετώπισης που έτυχε ο Πρόεδρος Αναστασιάδης στο Eurogroup, χρησιμοποιεί αρνητικά φορτισμένους όρους που οδηγούν σε άμεση απόρριψη.
Ο Πρόεδρος παρουσιάζεται ως αθώο θύμα, κατά συνέπεια και οι πολίτες στο σύνολό τους, εφόσον αναγκάστηκε να συμφωνήσει με τους μνημονιακούς όρους του «κακού» Eurogroup. Σκοπός είναι η άμεση απόρριψη της απειλής, δηλαδή του μνημονίου, και η προσπάθεια μείωσης επίρριψης ευθυνών στον Πρόεδρο και το κόμμα, που μάλιστα ενισχύεται με τη χρήση πόλωσης, υποστηρίζοντας πως οι μόνες υπάρχουσες επιλογές ήταν η συμφωνία ή η χρεωκοπία.
Το φοβικό επιχείρημα στην ομιλία του Άντρου Κυπριανού «χτίζεται» στην αρχή της ομιλίας του. Ξεκινώντας κάνει μια απόλυτη και υπέρτατη σύνδεση του γεγονότος με το λαό, και μάλιστα όχι μόνο των ανθρώπων του «τώρα» αλλά και αυτών του μέλλοντος («…για όλους, για την Κύπρο και για τον κάθε Κύπριο ξεχωριστά, για το μέλλον της παρούσας αλλά και των επερχόμενων γενεών.»)
Στη συνέχεια επιχειρεί να δημιουργήσει την έννοια του αρνητικού αντίκτυπου για το δέκτη, μέσω της χρήσης μεταφορών («πειραματόζωο των σαρωτικών μνημονίων-πειραματόζωο του κουρέματος των καταθέσεων») και όρων που θεωρούνται αρνητικοί για την οικονομική πολιτική («λιτότητα, περικοπές, ιδιωτικοποιήσεις».) Βασικό στοιχείο είναι η δαιμονοποίηση της ΕΕ και των πολιτικών της, που ο ομιλητής θεωρεί ότι στρέφονται εναντίων της ευημερίας του λαού («…είναι πρόθυμοι να καθυποτάξουν τα πάντα, τους λαούς του κάθε κράτους μέλους, την ίδια την κυριαρχία και την ευημερία τους…» ).
Ο Μάριος Καρογιάν επιχειρεί να πλαισιώσει τη στρατηγική κινητοποίηση του φόβου μέσα από μια ιστορική αναφορά στον κοινοβουλευτικό του λόγο. Το 1974 αποτελεί έναν παραγωγό φόβο, μια σταθερή ψυχική διάθεση που περιγράφεται καλύτερα ως το συναίσθημα ότι είναι κανείς ευάλωτος στον κίνδυνο· ένα αίσθημα ανασφάλειας και ευπάθειας. Οι ιστορικά κατοχυρωμένοι φόβοι ανακαλούνται ευκολότερα και εσωτερικεύονται άμεσα από το κοινό. Είναι μια βιωμένη εμπειρία που γέννα παρόμοια συναισθήματα για το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας, με χρονική εγγύτητα απο το σήμερα. Φαντάζει ως απειλή για το σώμα, την ιδιοκτησία, την αξιοπιστία της κοινωνικής τάξης και την ανθεκτικότητά της.
Η ΟΜΑΔΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
Ομάδα Έρευνας Ρητορική Επικοινωνία και Πειθώ, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, ΚΕΔΕΥ.
Επιστημονικοί υπεύθυνοι: Αθανάσιος Ν. Σαμαράς, Μυρσίνη Δογάνη.
Ερευνητές: Κωνσταντίνος Αγγέλου, Νίκος Κουτσιμπογιώργος, Βαρβάρα Κωνσταντίνου.
Στις ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ διαδηλωτές και αστυνομία έξω από το κτίριο της Κυπριακής Βουλής, και ο Πρόεδρος Αναστασιάδης με την Αγγελα Μέρκελ